Zakon Krzyżacki i dzieje konfliktu polsko-krzyżackiego

[Warka]

Zakon Krzyżacki i dzieje konfliktu polsko-krzyżackiego od XIII do XV wieku
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, czyli Krzyżacy (przyjęta w Polsce nazwa Zakonu Niemieckiego) powstał w 1190 r. w Palestynie. Osiem lat później został przekształcony w zakon rycerski. Zakon krzyżacki miał chronić i opiekować się pielgrzymami z Europy, przybywającymi do Ziemi Świętej. Do jego zadań należała także walka z tzw. niewiernymi, czyli głównie muzułmanami, broniącymi dostępu chrześcijanom do miejsc kultu. Podobną rolę odgrywali joannici i templariusze, również zakony, powstałe w okresie wypraw krzyżowych.

Na czele zakonu stał Wielki Mistrz oraz kapituła. Po kilkudziesięciu latach Zakon krzyżacki w poszukiwaniu nowych terenów, przeniósł się do Europy.

Pierwszym „przeciwnikiem” Krzyżaków stali się pogańscy Prusowie. Przystępując do tego starcia Zakon musiał pokonać Pomezanów, by umocnić się na ziemi chełmińskiej. W podboju Pomezanii udzielił zakonnikom pomocy margrabia Miśni – Henryk Wspaniały oraz rycerstwo niemieckie. Prusy Górne (do rzeki Pasłęki) opanowane zostały przez sprzymierzone siły w ciągu 10 lat. Zagrożony ze strony Krzyżaków, książę pomorski – Świętopełk, postanowił bronić swoich terenów i w 1242 roku wypowiedział wojnę Zakonowi, wcześniej udzielając poparcia powstaniu pruskiemu. Po sześciu latach walk, nie mogąc sforsować umocnień krzyżackich zamków oraz rozbić niemieckiego rycerstwa, podpisał pokój (1248 r.). Jednocześnie z klęską Świętopełka, upadło pierwsze pruskie powstanie (układ w Dzierzgoniu, 1249 roku). Zgodnie z postanowieniami rozejmowymi, na obszary zdobyte przez Krzyżaków mieli przybyć kolonizatorzy z Mazowsza, Czech i Miśni, Prusowie natomiast przenieśli się za Pasłękę. Po roku pokoju, walki zostały wznowione. Zakon przystąpił do podboju Prus Dolnych i Sambii. Na polu wali nie pozostał osamotniony, bowiem pomocy udzielił mu Ottokar II, król Czech. To właśnie na jego cześć, miastu które założono nad Pregołą nadano nazwę – Królewiec.

W 1226 r. Konrad, książę mazowiecki zaprosił Krzyżaków na ziemie polskie. Otrzymali od niego w dzierżawę ziemię chełmińską. Zadaniem zakonników było kontynuowanie walk z Prusami, którzy zagrażali północnemu Mazowszu. Zgodnie za zezwoleniem papieża Grzegorza IX i cesarza niemieckiego Fryderyka II, Krzyżacy na zdobytych terenach mogli założyć swoje księstwo. Byłoby ono częścią Cesarstwa niemieckiego i lennem piastowskich książąt mazowieckich.

Prusowie postanowili walczyć o swoje ziemie. W 1260 r. wybuchło powstanie, na czele którego stanął – Herkus Monte. Krzyżaków wsparł ponownie cesarz niemiecki i powstanie, mimo początkowych sukcesów, w 1274 r. upadło. Przywódcę powstania spotkał okrutny los. Został pojmany i powieszony przez Krzyżaków. Ci Prusowie, którzy nie zginęli w walce, stali się niewolnikami.

W trakcie prowadzonych walk, na terenie Prus powstała cała sieć, świetnie zorganizowanych obronnych zamków. Wokół nich rycerze zakonni budowali swoje ziemskie (rolniczo-leśne) posiadłości. Państwo krzyżackie było zarządzane centralistycznie. Najważniejsi w hierarchii byli bracia-rycerze pochodzenia niemieckiego. U dołu tej drabiny plasowały się ludy podbite – Prusowie oraz osadnicy pochodzenia litewskiego czy polskiego. Byli oni stopniowo germanizowani.

W latach 1308 – 1309 Krzyżacy bezprawnie zajęli Pomorze Gdańskie. I dopiero wówczas w niemieckim sąsiedzie polscy władcy dostrzegli niebezpieczeństwo. Zakon nie zamierzał początkowo zbrojnie zajmować Pomorza, ale Władysław Łokietek (ok. 1260 - 1333) nie chciał się zgodzić na ustępstwa wobec nich. Dlatego też Krzyżacy sprzymierzyli się z królem czeskim Janem Luksemburskim i w 1237 r. uderzyli na Kujawy i Wielkopolskę. W trakcie tego konfliktu doszło do nierozstrzygniętej bitwy pod Płowcami (1331 r.). Zakon poniósł w niej duże straty, a sukces odnieśli Polacy. Nie został on należycie wykorzystany, bo Polsce nie udało się odebrać Pomorza. Jednak o tej zwycięskiej bitwie usłyszała wówczas cała Europa, a mit o niezwyciężoności Krzyżaków został obalony. W czasie tego konfliktu stosowana była przez Krzyżaków metoda wojny podjazdowej. Okazała się być mało skuteczna, ponieważ obrona polska była nie do pokonania. Ponadto Kazimierz Wielki prowadził skuteczne działania dyplomatyczne, które w 1343 r. doprowadziły do podpisania pokoju w Kaliszu. Na jego mocy Zakon miał zaprzestać dalszego podboju Kujaw. O przynależności Pomorza i ziemi chełmińskiej miały zadecydować sądy papieskie. Odbyły się one w Inowrocławiu (1321 r.) i w Warszawie (1339 r.). W obu zapadł wyrok nakazujący Krzyżakom zwrot zagarniętych ziem. Nie wykonali żadnych z postanowień sądów, zachowując ziemie polskie dla siebie.

Pokój w Kaliszu i zakończenie wojen z Polską, spowodowało zwrócenie ostrza zbrojnego przeciwko Litwie. Ziemią, która kusiła Krzyżaków była litewska Żmudź. Po zagarnięciu tego obszaru przez Zakon, Litwini znaleźli się w niebezpieczeństwie. Byli narodem pogańskim, więc pod hasłami chrystianizacji zagrażał im podbój przez Krzyżaków. W tej sytuacji zaczęli szukać sojusznika. Rozstrzygnięciem ostatecznym konfliktu z Krzyżakami zainteresowana była także Polska. Połączenie sił militarnych obu państw, mogłoby stanowić barierę nie do przebycia dla Krzyżaków. Pomiędzy państwem polskim i litewskim została zawiązana unia. Książę litewski – Jagiełło, zdecydował się przyjąć chrzest (tym samym zostaje ochrzczona cała Litwa). Na chrzcie otrzymał imię Władysław. Ożenił się z Jadwigą, królem Polski, córką Ludwika Andegaweńskiego, zapoczątkowując unię personalną polsko-litewską.

Powodem wybuchu kolejnego konfliktu z Zakonem, były najazdy niemieckich rycerzy, nękające nieustannie Kujawy i Litwę. Wojna rozpoczyna się w 1409 roku. 15 lipca 1410 r. rozegrała się największa bitwa tej wojny, a zarazem jedna z największych bitew średniowiecznej Europy – bitwa pod Grunwaldem. Zakończyła się zwycięstwem sprzymierzonych sił polsko-litewskich. Krzyżacy musieli podpisać w 1411 r. pokój w Toruniu (tzw. I pokój toruński). Nie przyniósł on jednak rozstrzygnięcia sporów terytorialnych, bowiem po stronie Zakonu stanęła koalicja władców europejskich z dynastii Luksemburskiej: Jan, książę zgorzelecki, Wacław, król Czech i Zygmunt, król Węgier. Na mocy postanowień tego pokoju Krzyżacy zostali jedynie zmuszeni do zaprzestania najazdów na ziemie litewskie i polskie. Nie rozstrzygnięto sprawy zwrotu Pomorza i ziemi chełmińskiej.

Po tym konflikcie pozycja Zakonu Niemieckiego na arenie międzynarodowej zaczęła powoli słabnąć. Dodatkowo pogorszyła się sytuacja ekonomiczna państwa zakonnego. Powodem była blokada handlowa, którą prowadziły Polska i Litwa. Zła sytuacja gospodarcza, ucisk fiskalny stały się przyczyną wybuchu powstania mieszczańskiego, skierowanego przeciw panowaniu krzyżackiemu (1454 r.). Powstańcom pomocy udzielił król Polski – Kazimierz Jagiellończyk. W tej sytuacji wybuchł kolejny konflikt z Zakonem – wojna trzynastoletnia (1454 – 1466). Polscy stosują taktykę wojen podjazdowych, nie chcąc doprowadzić do walnej rozstrzygającej bitwy. Taka taktyka okazała się być skuteczna. Krzyżacy zostali pokonani i zmuszeni do podpisania niekorzystnego dla nich pokoju w Toruniu w 1466 r. (tzw. II pokój toruński). Do Polski powróciło Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska, a także zachodnia część Prus (z Warmią, Malborkiem i Elblągiem). Część pozostała krzyżackich posiadłości stało się lennem polskim. Tym samym Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego został wasalem króla polskiego. Zobowiązał się do przyjmowania Polaków do Zakonu. Stolicę jego nowego państwa przeniesiono do Królewca. II pokój toruński był wielką polityczna klęską Krzyżaków, z której już nie mieli się podnieść.

W kolejnych latach Zakon organizował wyprawy łupieżcze na ziemie polskie, ale bez większych rezultatów. Ostatni Mistrz Zakonu – Albrecht Hohenzollern, by zachować pokój wewnętrzny, przeszedł na luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa krzyżackiego. Sytuację te wykorzystał król polski – Zygmunt I Stary. Widząc słabość polityczną niedawnego przeciwnika, zmusił Albrechta do złożenia hołdu lennego w 1525 roku.