Pozytywne i negatywne strony gospodarki pańszczyźnianej

[Warka]

Folwarki pańszczyźniane, który wrósł w krajobraz gospodarczy centralnej i wsczodniej Europy, to gospodarstwo rolnicze lub rolniczo – hodowlane pierwotnie prowadzone przez pana feudalnego na własny użytek ( tzw. Ziemie dworskie ). Pojawienie się koniunktury zachęcającej do eksportu zboża spowodowało, że od przełomu XV i XVI wieku folwarki zaczęto powiększać przez karczunki i zagospodarowanie pustek, wykupywanie gruntów sołeckich, zagarniecie opuszczonych gruntów chłopskich. Na ogół nie rugowana kmieci, gdyż powodowałoby to brak siły roboczej do uprawy zwiększonego areału folwarcznego. Często zdarzało się natomiast, że ograniczano obszar uprawianej przez nich ziemi, niekiedy tak drastycznie, że kmiecie stawali się zagrodnikami. Na przełomie XV i XVI wieku przeciętny folwark miał od 2 – 3 do 6 – 8 Tanów ( tan = 16 – 25 ha ), później jego powierzchnia często wzrastała. Folwark przypadał no jedną lub kilka wsi – w zależności od dawnych stosunków własnościowych. Jego powierzchnia na ogół nie przekraczała łącznej powierzchni gruntów chłopskich. W XVI i pierwszej połowie XVII wieku folwarki powstawały w większości wsi w Koronie, poza regionami najbardziej ( Żuławy Wiślane ) i najmniej ( Pogórze Karpackie ) rozwiniętymi, zarówno w dobrach szlachty, jak i w królewszczyznach, w majątkach kościelnych, a nawet w należących do większych miast. W XVI wieku ziemie folwarczne stanowiły od 17 do 33 % gruntów uprawnych w centralnej Polsce.
Gospodarka folwarczna opierała się na darmowej pracy chłopów ( pańszczyzna ciągła i piesza ) przy użyciu kmiecego sprzętaju i narzędzi. Od XVI wieku jaj udział stał się dominujący, a wymiar pańszczyzny rósł ( zwłaszcza w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku ) w miarę powiększania się powierzchni ziem folwarcznych, które musiały zostać uprawione.
Granice eksploatacji chłopów wyznaczała groźba wyludnienia wsi. Dwór był więc zainteresowany w utworzeniu liczebności wiejskiej populacji. Stale też, choć w zmieniających się proporcjach, obok pańszczyzny wykorzystywano najemną siłę roboczą ( ludzie luźni, robotnicy sezonowi, a nawet kmiecie, jeśli zapotrzebowanie przekroczyło wymiar pańszczyzny, do jakiej byli zobowiązani ).
W omawianym okresie częściej wykorzystywano żelazo w używanych narzędziach ( lemiesze, wozy okute ). Zmiany te następowały i na folwarkach, i w gospodarstwach chłopskich; te ostatnie, mimo mniejszych środków, przodowały w rozwoju techniki rolnej i uzyskiwały na ogół lepsze plony.
Korzyści płynące z handlu zbożem dodatkowo stymulowały naturalny proces koncentracji majątków szlacheckich w rękach bogatych i najbogatszych rodów. Zjawisko to, jakkolwiek zróżnicowane terytorialnie, jest wyraźnie widoczne w stuleciach XVI – XVIII. Istotną rolę w majątkowym różnicowaniu się szlachty odgrywały dochody z królewszczyzny, które, inwestowane w ziemię, stały się źródłem niejednej pokaźnej fortuny dziedzicznej. Podstawową społeczną konsekwencją koncentracji dóbr ziemskich było wzmagające się z czasem rozwarstwienie stanu szlacheckiego, zanik niezależny szlachty jednowioskowej i uformowanie się klientel magnackich, które łącząc się, dały początek fakcjom magnackim.
Do połowy XVII w. Gospodarka folwarczno – pańszczyźniana zapewniała gospodarczy rozwój kraju. Kryzys przyszedł w okresie wojen w połowie tego stulecia. Zniszczenia i wyludnienie wsi ( zróżnicowane terytorialnie, lecz prawie wszędzie dotkliwe ) spowodowały spadek produkcji o ok. 50% i postawiły na początku dziennym rekonstrukcję gospodarczą. Obejmowała ona przede wszystkim folwarki i odbywała się kosztem gospodarstw chłopskich. W tym właśnie czasie gwałtownie wzrosła liczba ubogich zagrodników i komorników we wsiach, a w ogólnej liczbie przepracowanych dniówek zwiększył się udział pańszczyzny pieszej. Pojawił się też najem przymusowy, upadło rzemiosło wiejskie, gdyż zajmujący się nim ludzie zostali zmuszeni do pracy w polu. Dóbr ziemskich Dóbr ziemskich zostały pozbawione miasta, zwiększyły się natomiast majątki duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów, na skutek testamentowych zapisów szlachty wychowanych w kolegiach prowadzonych przez ten zakon.
Efekt odbudowy gospodarki folwarcznej w końcowych dziesięcioleciach XVII w. Zniweczyła wojna północna lat 1700 – 1721. Dopiero następne dekady pokoju za panowania Wettynów przyniosły ponowny wzrost produkcji i eksportu zbożowego ( od 1751 r. ). Jeżeli chodzi o handel przez Gdańsk, tendencja ta uległa zahamowaniu na skutek I rozbioru i nałożenia przez Prusy zaporowych ceł na artykuły wywożone z Polski.
W XVIII w. Polskie zboże napotykało już konkurencje zboża rosyjskiego, którego eksport, zapoczątkowany w XVII w., w następnym stuleciu zyskał spore znaczenie gospodarcze. W II połowie XVIII w. niektórzy magnaci, pod wpływem wzorów zagranicznych, idei humanitarnych oraz wskazań ówczesnej literatury fachowej podjęli próby reorganizacji swych dóbr poprzez oczynszowanie chłopów i rezygnację z pańszczyzny. Podobne reformy przeprowadzono w części królewszczyzny. Ale z wielu takich inicjatyw reformatorzy musieli się wycofać, gdyż nikły rozwój rynku lokalnego uniemożliwiał chłopom sprzedaż ich produktów i opłacenie czynszu. Dlatego m. in. Konstytucja 3 maja milczy o czynszowaniu, jest w niej natomiast mowa o gwarantowanych przez państwo umowach między chłopami a panami, regulujących wzajemne zobowiązania.
Rozpowszechnienie się gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej, przynosząc doraźnie wiele bogactwa krajowi, przesądziło na następne stulecia o typie ekonomiki, strukturze społeczeństwa, charakterze stosunków politycznych i panujących w Rzeczypospolitej wzorach kultury.