Histografia Śląska

[Artur Rogóż]

Pochodzenie nazwy Śląsk – prawd. od rzeki Ślęży. W XI wieku nazwę ziemi Ślężan przeniosła się na całą dzielnicę. Od początku XIII wieku podział Śląska wzdłuż Przesieki Śląskiej na Śląsk (na zachodzie) i Opolszczyznę (bo podział dziedzictwa Bolesława Wysokiego - zm. 1201). Rozróżnienie to zanika w XIV/XV wieku – cały Śląsk (bo śląska org. Kościelna, nazewnictwo stosowane przez władców Czech – panowie Śląska z podległymi książętami śląskimi, zacieśnianie stosunków między Piastami). Reminiscencje starego podziału nadal – Dolny Śląsk + Górny Śląsk = Utraque Silesiae.
Włączenie Śląska do państwa polskiego w 990? r. (Dagome iudex). Prawd. granica państwa Piastów na zach. między Nysą Łużycką a Bobrem i Kwisą (w 1000 bpstwo wroc.). Na południu stała granica Sudetów, Izerów i Karkonoszy. Ale ziemia kłodzka – pod koniec X w. do rodu Sławnikowiców → do Czech przez Przemyślidów → do Polski do 1038 → Czechy → do Polski przez Odnowiciela → od 1093 do Czech przez Brzetysława II (zatwierdził zjazd w Kłodzku w 1137) z krótkimi przerwami (1278-1290 Henryk IV Prawy, później wroc. Henryk VI Dobry) – od 1459 Hrabstwo Kłodzkie. Opawszczyzna do Głubczyc i Prudnika pocz. do Polski → od 1038 do Czech (później do bpstwa ołom.). Na wschodzie w 1178 Kazimierz Sprawiedliwy dał ks. opol. Mieszkowi I Plątonogiemu małopolskie kasztelanie bytomską, siewierską i oświęcimską, później dalsze przesunięcie na wschód do Białej, Wisły, Przemszy, Liswarty i Prosny. Na płn. Barycz, Wschowa do 1343. Sporne lubuskie (bpstwo od 1124) w 1249 Rogatka odstępuje abpowi magdeb. Od XIV wieku Opawszczyzna integruje się ze Śląskiem. 1372 król Polski L. Węgierski zrzeka się Śląska na rzecz Czech. 1417 uregulowanie granicy między Śl. Ciesz. Morawami i Węgrami. 1443 bp krak. kupił od cieszyńskiego Wacława ks. siewierskie, 1457 K. Jagiellończyk kupił ks. oświęcimskie, 1494 Jan Olbracht kupił ks. zatorskie – księstwa te formalnie włączone do Polski w 1564. 1482 margr. Brandenb. Kupili ks. krośnieńskie.

Najstarsze ślady człowieka w Trzebnicy i kopalni odkrywkowej w Rusku koło Strzegomia – kamienne narzędzia i szczątki zwierzęce – prawd. 500-370 tys. lat temu. Możliwe przebywanie neandertalczyków (do około 70-60 tys. lat temu) – brak szczątków kostnych, ale inne ślady. Następnie pustka. Około 30-20 tys. lat temu ludność kultur graweckich. Później pustka. Ponowne zasiedlenie około 13 tys. lat temu. Od 8,5 – 5,5 tys. lat p.n.e. grupa protokomornicka. Kultura komornicka do około 3,5 tys. lat p.n.e. Kultury chojnicko-pieńkowska i janisławska. Neolit – od połowy IV tys. p.n.e. kultura ceramiki wstęgowej rytej → później ceramiki wstęgowej kłutej. Pojawia się uprawa roli i chów zwierząt → osadnictwo stałe. 4100 – 3800 p.n.e. do 3000 p.n.e. eneolit (miedź) – kultura pucharów lejkowatych → pod koniec IV tys. p.n.e. kultura amfor kulistych. Epoka brązu – III tys p.n.e. kultura pucharów dzwonowatych. Od około 2100 p.n.e. kultura unietycka. 1600 – 1300 p.n.e. kultura przedłużycka. 1300/1200 p.n.e. w całej niemal Europie ujednolicenie zwyczajów pogrzebowych – ciałopalenie i groby popielnicowe lub jamowe → kultura łużycka. Józef Kostrzewski – ciągłość osadnictwa od epoki brązu do wczesnego średniowiecza, kiedy poświadczony tu został pobyt plemion słowiańskich → ludność kultury łużyckiej należy do przodków Słowian. Wg niektórych Prasłowianie już w kulturze ceramiki sznurowej (schyłek IV tys. p.n.e.). Najnowsze badania = brak ciągłości osadniczej i kulturowej między epoką brązu i żelaza. 750 – 400 p.n.e. okres halsztacki epoki żelaza. Około VI – IV wieku (p.n.e.?) upadek grupy śląskiej kultury łużyckiej – prawd. na skutek najazdu Scytów. Okres lateński (przedrzymski) – kultura pomorska. Jednocześnie z ludnością kultury łużyckiej od IV wieku p.n.e. Celtowie w niewielkich skupiskach. Następnie wyparci przez kulturę przeworską. (III/II w. p.n.e.). Od I wieku n.e. do około 375 roku okres wpływów rzymskich.

Okres wędrówek ludów około 375 – 568 n.e. Początkiem ekspansja huńska, końcem awarska w kotlinie kłodzkiej, powstanie państw germańskich, pojawienie się Słowian. Na Śląsku brak śladów osadnictwa z drugiej połowy V wieku. Do wtedy kultury przeworska i luboszycka, wg źródeł pisanych były to plemiona: związek Lugiów (do III wieku) proweniencji celtyckiej, na ziemi lubuskiej Burgundowie, na Śląsku być może wandalscy Silingowie i inne plemiona Wandalów. Następnie zanik kultur związanych z okresem rzymskim. Pustkę potwierdza Prokopiusz z Cezarei (w drodze z Kotliny Kłodzkiej do Skandynawii w 512 roku Herulowie przemierzali opustoszałe obszary). Słowianie na Śląsku mniej więcej od 1 poł. VII wieku. Przybywają znad Dniepru i Dunaju (ludność awaro-słowiańska). Od około 800 oddziaływania karolińskie, około 830 upadek Awarów więc Frankowie zainteresowali się państwem wielkomorawskim → kilkadziesiąt lat spokoju dla Śląska → stabilizacja, więcej grodów, upowszechnienie się „pieniądza” żelaznego w postaci misek. VIII/IX wiek – integracja na Dolnym Śląsku (od około 800 Przesieka Śląska, być może też Wały Śląskie), ustabilizowanie się plemion, wg niektórych nawet org. ponadplemienna. Około 845 tzw. Geograf bawarski – do celów militarno-wywiadowczych spis plemion i wykaz ich grodów lub okręgów grodowych: Ślężanie (15 grodów), Dziadoszanie (20), Głupie Głowy (Lupiglaa, 30), Opolanie (20), Gołężyce (5). Dokument praski datowany na 1086, ale jak się uważa, oddający sytuację z X wieku: obok Ślężan i Dziadoszan (wymienia ich też Thietmar) dodaje Bobrzan i Trzebowian. Przyjmuje się taką lokalizację plemion: Ślężanie (Ślęża, Wrocław, Niemcza), Opolanie (Opole), Dziadoszanie (ujście Bobru do Odry, Głogów), Gołężyce (Kotlina Opawska), Bobrzanie (Bóbr), Trzebowianie (Kaczawa, Legnica, Trzebnica), wątpliwości co do Głupich Głów (Głubczyce?, Lubomia?). Terytoria plemienne podobno odzwierciedla bulla papieska z 1245 – territorio Vratislaviensi, territorio Ligniz, districtu Glogoviensi et Bitomiensi, districtu de Boleslauech, ducatu de Opol. Ekspansja morawska prawd. w dwóch etapach: po 875 ks. Świętopełk wtargnął do Małopolski i na G. Śl i zajął aż do Przesieki (znaleziska, „Żywot św. Metodego”); po 885 zajął Dolny Śl. (znaleziska i zabytki wielkomorawskie). Po upadku państwa wielkomorawskiego w X wieku (906-907) jeszcze długo jego wpływy. Kontrowersyjna przynależność Śląska do Czech – nieprecyzyjne źródła – al-Masudi, Ibrahim ibn Jakub, dopiero pod koniec X wieku precyzyjniej – dokument praski z 1086 i bp Thietmar (regnum sibi ablatum – ziemie, o które w 990 Mieszko I walczył z Bolesławem czeskim i zdobył). Czeską przynależność Śląska potwierdzają znaleziska. Przynależność kościelna – akt Ottona I z 971 o przynależności ziemi Dziadoszan do bpstwa miśnieńskiego, dyplom Ottona III z 995 cały lewobrzeżny Śląsk do tego bstwa (sprzeczność - kontrowersyjny dokument praski z 1086, oddający podobno stosunki z czasu utworzenia bpstwa praskiego w 973 roku, mówi, że bpstwo praskie obejmowało cały Śląsk).

990 – Śląsk do Polski, Dagome iudex?
1000 – Zjazd gnieźnieński (bpstwo wrocławskie – Jan, prawd. wszystkie śląskie teryt. plemienne, wcześniej terytorium bpstw w Pradze, Miśni i Ołomuńcu?)
1003?-1018 – wojna z Henrykiem II (kampania w 1010 roku na Śląsku, kampania 1017 – oblężenie Niemczy)
1032 – po śmierci Bezpryma i powrocie Mieszka II do kraju, podział dziedzictwa Chrobrego – Śląsk dla młodszego brata Mieszka II, Ottona (1033- zmarł Otto, Śląsk przejął Mieszko II)
1038/39? - najazd Brzetysława → przyłączenie lewobrzeżnego Śląska do Czech, zniszczono grody w Opolu i Niemczy oraz katedrę wrocł., razem z reakcją pogańską 1031-32 → biskupi na tułaczce)
1040 – wspierany przez niemieckiego sojusznika najazd Kazimierza na Śląsk
1041 – układ ratyzboński – Brzetysław (II?) za hołd i daninę zyskał zezwolenie cesarskie na posiadanie Śląska
przed 1046 – ponowny atak Kazimierza na Śląsk
1046 – spotkanie książąt w Merseburgu, pokój, wyświęcenie bpa Hieronima (1046-1062) – nie uznał Brzetysław i go nie dopuścił
1050 – kolejny najazd Kazimierza na Śląsk
1051 – bp Hieronim wraca do Wrocławia i sprowadza relikwie św. Wincentego
1054 – zjazd w Kwedlinburgu – Śląsk przy Polsce za trybut 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota rocznie na rzecz Czech, ale lenno cesarskie?
Poprawa stosunków z Czechami (np. w 1062 małż. Siostry Bolesława Śmiałego, Świętosławy z czeskim Wratysławem II)
Od 1069 – pogorszenie stosunków, zaprzestanie płacenia trybutu i najazd Bolesława na Czechy (próba zajęcia ziemi opawskiej)
1072 – ponowny najazd Bolesława na Czechy, walki pograniczne → zniszczenia na Śląsku
1079? - Władysław Herman ponownie płaci Czechom trybut ze Śląska
1080 – małżeństwo z Judytą, ziemia kłodzka przyłączona jako posag księżniczki
1092 – Władysław Herman zaprzestaje płacić trybutu ze Śląska
1093 (wg niektórych bunt do 1096) – bunt wrocławski przeciwko palatynowi Sieciechowi (i Hermanowi?) – komes prowincji śląskiej Magnus i tamtejsze rycerstwo przyjmują opozycjonistów z Czech wspierających Zbigniewa i udzielają poparcia księciowi; Brzetysław II najechał na Śląsk i zajął ziemię kłodzką → wznowienie opłacania trybutu i uznanie aneksji Kłodzka → oddanie ziemi kłodzkiej w lenno Bolesławowi Krzywoustemu; nieudana próba zduszenia buntu wrocławskiego przy pomocy Węgrów (próbowali uprowadzić Sieciecha i Bolesława, którzy musieli uciec do Wlkp.) → rozmowy → Herman uznaje prawa Zbigniewa i przekazuje mu w zarząd Śląsk → Sieciech uzyskuje poparcie części możnych śląskich (konflikt kasztelanów? śląskich grodów z braćmi książęcymi) → odzyskuje grody i pokonuje Zbigniewa (przetrzymywany? na Kujawach)
1097 – Władysław Herman przywraca Zbigniewa do łask, synowie mieli uczestniczyć w wyprawie na Pomorze, ale solidarnie wystąpili przeciw ojcu → bez głównych siedzib grodowych Zbigniew zarządza Wlkp., a Bolesław Śląskiem, ale pod opieką komesa wrocławskiego Wojsława (po śmierci seniora dla Bolesława Młp., Zbigniewowi Mazowsze)
Uwolnienie się Bolesława spod kurateli, porozumienie braci → walka z ojcem i Sieciechem przy poparciu śląskiej opozycji, która na wiecu we Wrocławiu ogłosiła wierność dynastii, zażądała usunięcia palatyna, Bolesławowi przyznała Młp., a Zbigniewowi Mazowsze → wygrana braci → upadek Sieciecha około 1100 roku → Herman do śmierci w 1102 włada tylko na Mazowszu? (na Kujawach Zbigniew?)
Księstwo śląsko-małopolskie Bolesława x księstwo wielkopolsko-mazowieckie Zbigniewa → 1107/8 Zbigniew pokonany i wygnany chroni się u Czechów, nękając z nimi Śląsk, Bolesław zaprzestał płacenia trybutu
1109 – wojna koalicji Czechy-Niemcy(cesarz) kontra Polska-Węgry, Polski najazd na Czechy umożliwił Węgrom odparcie ataku niemieckiego i zawarcie pokoju → cesarz Henryk V wyprawia się na Krzywoustego (niby w poparciu Zbigniewa) → nie udało mu się opanować Głogowa ani Wrocławia, Bolesław nękał wojną podjazdową (jego sukcesy zjednały mu śląskich możnych) → walka z Czechami trwała, wzajemne najazdy powodowały spustoszenia, Bolesława na Morawy, Czechów na pogranicze (czasowo zajęli nawet Racibórz i Koźle)
1111 – rozmowy pokojowe z Czechami → ustalono powrót Zbigniewa do Polski i jego uposażenie → 1112 Bolesław uwięził Zbigniewa i go oślepił (wkrótce starszy brat zmarł)
1115 – pokój nad Nysą Kłodzką
Około 1131/32 Krzywousty odnosi porażkę wspierając na Węgrzech Borysa, przeciwko Beli II Ślepemu, mającemu poparcie m.in. czeskie
1132-1134 – najazdy czeskiego Sobiesława na Śląsk, trzykrotne łupieżcze wyprawy wyludniły i spustoszyły ziemię śląską aż po Odrę (w 1133 spalono Koźle i około 300 wsi, wg Kosmasa uprowadzono wiele koni)
1137 – pokój z Czechami w Kłodzku – ziemie kłodzka i opawska przeszły do Czech, które zrzekły się trybutu
1138 – ustawa sukcesyjna (testament) Krzywoustego i jego śmierć w październiku → Sobiesław czeski organizował nową wojnę o Śląsk, ale w trakcie przygotowań, zmarł w 1139

po reakcji pogańskiej (1031-32) i najeździe Brzetysława rozpad gnieźnieńskiej org. kośc., powrót do kultów pogańskich, zniszczenie katedry wrocławskiej → duchowni na tułaczce (być może bpstwo praskie rozciągnęło jurysdykcję do Wrocławia)
1046 – wyświęcenie bpa Hieronima (Brzetysław nie uznał i nie dopuścił do zarządzania diecezją)
Przypuszczenie, że Leon IX na synodzie w Moguncji (1049?) ponownie ustanowił bpstwo na Śląsku i podporządkował je abpstwu magdeburskiemu (w zjeździe bpów niem. w 1057 brał udział jakiś bp z Polski) – siedzibą nowego bpa śląskiego miał być Ryczyn?
1051 – Hieronim wraca do Wrocławia, sprowadza relikwie św. Wincentego
Opactwo benedyktyńskie w Lubiążu
1076 – odnowienie gnieźnieńskiej org. kośc., w niej bpstwo wrocławskie
Zmiany w org. diecezji wrocł. - odpadła południowa część Śląska - Opawa, Karniów, Głubczyce, które po najeździe Brzetysława przyłączono do Czech, a po utworzeniu w 1062 roku diec. ołomunieckiej, włączone do niej. Wrocławiowi podporządkowano Cieszyn i Racibórz odzyskane przez Krzywoustego. Na Śląsku działali benedyktyni (np. Legnica i Wrocław, gdzie około 1120/30 palatyn Piotr Włostowic ufundował klasztor) oraz kanonicy regularni (Piotr Włostowic w 1138? – klasztor na Ślęży, w poł. XII wieku przenieśli się do Wrocławia, później usunięci z ofiarowanego im klasztoru?)
początek XII wieku – bpem wrocławskim Żyrosław (wg Galla Anonima)
1126 - klasztor benedyktyński Najświętszej Marii Panny w Ołbinie we Wrocławiu (przez Piotra Włostowica), początek opactwu dali mnisi tynieccy, ale zachowało autonomię, a sprowadzenie przez fundatora relikwii św. Wincentego → główny ośrodek monastyczny Śląska
Opowiedzenie się śląskich benedyktynów po stronie juniorów (śląskich?) → opactwo w Lubiążu w 1163? przekazano z woli Bolesława Wysokiego cystersom (filia saskiej Pforty), Ołbin trafił w 1190 do premonstratensów
stabilizacja kościoła wrocławskiego w 2 poł. XIV wieku za sprawą bpów Waltera (1149-1169) i Żyrosława (1170-1198)
1155 IV 23 – Hadrian IV wystawił wielki przywilej/bullę protekcyjną dla biskupstwa wrocławskiego – zapewne w celu zabezp. granic diecezji (zbliża się interwencja Barbarossy i nadal pretensje Czech), spisano też majątek bpstwa – przeważały dobra ziemskie
bp Walter – na wzór zachodni zreformował życie kanoników katedralnych (celibat, wspólne mienie, modlitwa i zamieszkiwanie przy katedrze, wydzielenie dla wspólnoty kasztelanii milickiej i otmuchowskiej), rozpoczął budowę nowej katedry
bp Żyrosław – dokończył budowę katedry i reformę kapituły, na zjeździe w Łęczycy w 1180 bpi polscy zyskali nienaruszalność przyznanego im uposażenia
bp Jarosław (1198-1201) – po jego śmierci bpstwu wrocł. z jego księstwa dostała się ziemia nyska, dołączona obok kasztelanii otmuchowskiej do stołu biskupiego (dziesięcina początkowo wypłacana przez panującego została przerzucona jako powszechny obowiązek na poddanych – z wyjątkiem służby książęcej i rycerstwa do 1227; na rzecz Kurii rzymskiej zbierano od rodzin świętopietrze)
Dzięki poparciu bpa wrocławskiego Wawrzyńca? (chyba Żyrosława?) w 2 poł. XII wieku domy/klasztory joannitów na Śląsku – Tyniec niedaleko Ślęży (w 1189), Strzegom (1202), Wrocław?, Kłodzko, Grobniki koło Głubczyc

1138 – ustawa sukcesyjna Krzywoustego – podział na dzielnice zapewniające synom dochody i prestiż, jedność państwa przez wprowadzenie starszeństwa wieku czyli senioratu i pierworództwa czyli primogenitury – poznajemy to dzięki bulli Innocentego III dla Henryka I Brodatego z 1210 – Małopolska dzielnicą senioralną + zwierzchność nad Pomorzem, Śląsk z ziemią opolską i lubuską Władysław II (najstarszy syn, zrodzony z Rusinki Zbysławy)
1140 – sojusz Władysława z ks. kijowskim Wsiewołodem Olegowiczem
1141 – synowie Salomei na wiecu w Łęczycy postanowili, bez wiedzy i zgody seniora, wydać są siostrę Agnieszkę za innego ks. ruskiego Mścisława II Chrobrego (wróg Wsiewołoda?) - nie udało się
1142 – demonstracja zbrojna seniora na Mazowszu
1144 – śmierć Salomei → zaostrzenie konfliktu, juniorzy chcą oprawy wdowiej dla najmłodszych synów a Władysław dla seniora
1145 – kampania zbrojna Władysława (z pomocą ruską, być może za to otrzymał ks. ruski Wiznę) zwycięstwem – zajęcie ziemi łęczyckiej
1146 – kampania wojenne, tym razem Władysław bez wsparcia ruskiego, nie powiodła się misja pojednawcza palatyna Piotra Włostowica z rodu Łabędziów, za to lub za stanięcie po stronie juniorów senior pozbawił śląskiego możnego urzędu, oślepił i podciął mu język → Władysław traci poparcie możnowładztwa, abp Jakub ze Żnina poparł juniorów i obłożył seniora klątwą → klęska Władysława, który musi uchodzić z kraju do swojego szwagra do Niemiec (Wł. Wygnaniec, jego żona Agnieszka, księżniczka babenberska, córka margrabiego austriackiego Leopolda, siostrą przyrodnią króla niemieckiego) → władzę senioralną i Śląsk przejmuje Bolesław Kędzierzawy
Być może Władysław na początku swych rządów jako następca Krzywoustego złożył przysięgę wierności Konradowi III, bo liczył na jego pomoc, zjawiając się wiosną 1146 na zjeździe w Kaynie, gdzie zabiegał o poparcie. Król zorganizował zbrojną wyprawę, ale nie osiągnęła ona polskiego etnicum bo uległ on opozycji części książąt i namowom margrabiów Marchii Północnej Albrechta i Marchii Miśnieńskiej Konrada, rzecznikom juniorów. Doszło do kompromisu – bracia Wygnańca zgodzili się zapłacić zaległy trybut i oddać młodszego brata jako zakładnika, uzyskali akceptację swoich rządów bez hołdu (Konrad prawd. nie chciał przekreślenia sprawy Władysława, swojego lennika). Bolesław utrwalał władzę na Śląsku nadaniami na Kościół wrocławski.
Wygnaniec wziął pewnie udział razem z Konradem III w krucjacie, a po jego śmierci złożył przysięgę wierności jego następcy Fryderykowi I Barbarossie (od 1155 cesarzowi), czego nie uczynili jego bracia → wyprawa cesarska w celu przywrócenia Władysława na tron wielkoksiążęcy jako swojego lennika, i w celu wyegzekwowania trybutu.
1157 – wyprawa Barbarossy, spalono gród w Głogowie, ekspedycja zatrzymała się w Krzyszkowie koło Poznania → porozumienie – Kędzierzawy złożył przysięgę, że swoimi działaniami przeciwko seniorowi nie wyrządzi szkody cesarstwu, że w najbliższe Boże Narodzenie przybędzie osobiście na zjazd dworski do Magdeburga, oraz weźmie udział w planowanej wyprawie cesarskiej do Włoch, książęta polscy zapłacili trybut, gwarantem miał być najmłodszy syn Kędzierzawego jako zakładnik na dworze cesarskim, nie ma przekonania czy Kędzierzawy złożył hołd Fryderykowi czy też nie (być może nie chciał zrywać z zależnością lenną Władysława) – Barbarossa uwikłał się w polskie sprawy, których chyba nie potrafił rozwiązać, na razie chciał mieć spokój przed wyprawą włoską, nie potrafił jednoznacznie opowiedzieć się za Wygnańcem, w wyniku polskiej ekspedycji cesarza wzmocniła się pozycja czeskiego ks. Władysława, na tyle, że w
1158 – Fryderyk przyznał czeskiemu Władysławowi koronę królewską i prawo do trybutu ze Śląska
Kędzierzawy nie przybył do Magdeburga, ani na wyprawę włoską, nawet nie dostarczył posiłków
1159 – zmarł osadzony w Altenburgu w Saksonii Władysław Wygnaniec (w czasie swoich rządów organizował domeny państwowe, m.in. włość trzebnicka, rozwijał fundacje kościelne i klasztorne, czynny udział miał w tym palatyn Piotr Włostowic)
Bolesław Wysoki aktywnie działał przy cesarzu (m. in. na wyprawie włoskiej), śmierć Wygnańca → Kędzierzawy przestaje być uzurpatorem → potrzeba określenia stosunków z cesarstwem, Kędzierzawy zajął niejednoznaczne stanowisko wobec podwójnej elekcji papieskiej w 1159 (zachowawczy, cesarski antypapież Wiktor IV vs Aleksander III za reformami gregoriańskimi)
1161 – Kędzierzawy wysyła posłów na cesarski synod w Lodi (porozumienie mógł utrudniać obecny tam Bolesław Wysoki) by zasygnalizować, że w zamian za przekreślenie postanowień krzyszkowskich może być sojusznikiem cesarza → bez rezultatu
1162 – po tym, jak Fryderyk uzyskał przewagę w Italii, pertraktacje Kędzierzawego z cesarzem – ks. polski prawd. złożył przysięgę wierności i zgodził się na powrót synów Wygnańca
1163 – kompromisowy pokój wielkiego księcia z cesarzem – uznanie zwierzchności cesarskiej, dwaj synowie Wygnańca wrócili na Śląsk (Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi, najmłodszy z braci, nieletni jeszcze Konrad prawd. w klasztorze), ale na warunkach podyktowanych przez seniora, musieli wyrzec się Krakowa i przekazać Kędzierzawemu główne grody, faktyczną władzę na Śląsku przejmuje Bolesław Wysoki, który (prawd. ze względu na przekazanie głównych grodów seniorowi) obrał za siedzibę Legnicę
Wkrótce Wysoki przejął (w walce?) grody senioralne na Śląsku (aspirował nawet do panowania w Krakowie?), ale spotkał się z opozycją brata Mieszka i syna Jarosława (któremu w sukcesji zagrażali młodsi bracia z drugiej żony ojca), którzy w sojuszu z seniorem doprowadzili (na początku lat 70tych) do wygnania Bolesława
1172 (1173?) – wyprawa cesarska w obronie Wysokiego nie osiągnęła granic Polski – Kędzierzawy wysłał na pertraktacje z Fryderykiem Mieszka Starego, który przysiągł wierność cesarzowi i złożył okup 8000 grzywien srebra, zgodził się (razem z seniorem) na powrót wygnańca, Bolesław Wysoki zobowiązał się płacić Fryderykowi coroczny trybut z ziem śląskich, mających podlegać jego władzy, uznał władzę seniora, [niektórzy nie wykluczają, że już zaraz po powrocie Bolesław musiał uwzględnić pretensje młodszego brata – Mieszko miałby otrzymać Racibórz, przybyły z Niemiec Konrad – Głogów, a syn Jarosław – Opole]
1177 – przeciwko rządom senioralnym Mieszka III Starego spisek (prawd. możni małopolscy) – być może kandydatem był Bolesław Wysoki jako najstarszy Piast, ale na Śląsku bunt Plątonogiego i Jarosława uniemożliwił mu dostanie się do Krakowa (Plątonogi być może chciał dla siebie dzielnicy wrocławskiej, którą Bolesław przeznaczył dla swojego syna Bolesława, został więc sojusznikiem Starego) – przyjęcie oferty małopolskiej wywołało reakcję Mieszka Starego, który w Wlkp. zagrodził okrężną drogę do Młp., ks. śląski prawd. pchnął teraz do walki ze Starym jego syna Odona – na Śląsku i w Wlkp. wojna domowa → Mieszko Stary musi uciekać z Wlkp. - Odon → Małopolanie oferują tron Kaz. Sprawiedliwemu, princeps (bo złamano zasadę senioratu – zatwierdził w 1180 zjazd w Łęczycy) występuje po stronie Wysokiego, pokonuje jego przeciwników i przywraca mu władzę na Śląsku (Bolesław prawd. wyrzeka się Krakowa), by zaspokoić aspiracje książąt śląskich - Plątonogi dostał (lub utrzymał wcześniej otrzymane) kasztelanie raciborską i cieszyńską i od Sprawiedliwego zyskał część dzielnicy krakowskiej czyli ziemie oświęcimską i bytomską (Oświęcim, Bytom, Siewierz, Zator, Pszczyna, Chrzanów), Konrad otrzymał kasztelanię głogowską, a Jarosław dożywotnio? opolską
Po śmierci Konrada (zm. między 1180-1190?) ziemia głogowska wróciła do Wysokiego
1181 – Mieszko Stary wraca do Wlkp., Odon włada w płd. Wlkp.
około 1184 – książęta śląscy (w tym Bolesław Wysoki) poparli starania Mieszka Starego o Kraków
1194 – śmierć K. Sprawiedliwego → z poparciem książąt śląskich M. Stary wyrusza by opanować Kraków, przegrywa w 1195 w bitwie pod Mozgawą, jego sojusznik Mieszko Plątonogi spóźnił się ze swym wojskiem (dowodzone przez Plątonogiego i Jarosława) i stoczył zwycięską (ale nic niezmieniającą) bitwę z także spóźnionym woj. sandomierskim Goworkiem
1198 – wyświęcony wcześniej na duchownego Jarosław (by ułatwić przejęcie Śląska synom Wysokiego z drugiej żony) został bpem wrocławskim
1201 – w marcu umiera Jarosław, jego ziemie przejmuje B. Wysoki, który zmarł w grudniu → Opolskie przejmuje Plątonogi (ziemia nyska dla bpstwa wrocł.), który pokonał wojska następcy i jedynego żyjącego syna B. Wysokiego, Henryka I Brodatego → powstanie księstwa opolsko-raciborskiego
1202 – umiera Mieszko Stary – Plątonogi najstarszym Piastowiczem, ale nie wykorzystał dużego dla siebie poparcia w Małopolsce bo walczył o utrzymanie zdobyczy po Jarosławie.

Bolesław I Wysoki – działania dla rozwoju gosp., handlu, ściąganie osadników i kolonizowanie nieużytków, wydobywanie kruszców → założenie klasztoru cystersów w Lubiążu (przejęty od benedyktynów?) w 1175 z zezwoleniem na sprowadzanie osadników niemieckich, z immunitetem ekonomicznym i sądowym (uwolnił od ciężarów i sądów prawa polskiego), Bolesław patronował, a być może i realizował kolonizację (doświadczenia z pobytu w Niemczech, stabilne granice na płd. i zach.) → zasiedlenie płd. obszarów księstwa w rejonie Ziębic (na wsch. od Kotliny Kłodzkiej), puszcze trzebili trzeblewicy i łazękowie, na czele których stali starostowie, smerdowie i poprażnicy dostarczali smoły, węgla i dziegciu (Księga henrykowska); także w górnym biegu Kaczawy i Bobru (wydobywanie złota z piasku rzecznego i z szybów – sprowadzono specjalistów z Miśni → Goldberg czyli Złotoryja); z panowania Wysokiego pozostało wiele wsi o niemieckich nazwach

Kampania wrześniowa na Śląsku

3 kwietnia 1939 – rozkaz przygotowania planu inwazji na Polskę (Fall Weiss) – terminem zakończenia przygotowań 1 września, 11 kwietnia Hitler zatwierdził plan, celem zniszczenie odizolowanej Polski
22 sierpnia – ostateczna decyzja → konieczność zniszczenia Polski, „Celem jest usunięcie sił żywych, a nie osiągnięcie jakiejś określonej linii. Jeżeli wojna wybuchnie także na zachodzie, zniszczenie Polski pozostanie na planie pierwszym [...]”
Górny Śląsk w obszarze działania Grupy Armii Południe (Gerd Rundstedt) złożonej z:
- 8 Armia miała nacierać na Sieradz i Łódź (czyli teren polskiej Armii Łódź)
- 10 Armia (Walter Reichenau) uderzała na Częstochowę prawym skrzydłem, obejmując w swym pasie działania Górny Śląsk
- 14 Armii (Wilhelm List) wyznaczono główny kierunek natarcia na Tarnów – Bochnię – Kraków, przypadło jej zadanie zajęcia południowej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i Śląska Ciezyńskiego
- 4 Flota Powietrzna (590 samolotów, w tym 310 bombowców, 160 bombowców nurkujących i 500 innych maszyn bojowych)
W ramach Wehrmachtu działały na zapleczu frontu oddziały szturmowe SS z przybocznego oddziału Hitlera i z załóg obozów koncentracyjnych (SS-Totenkopfverbande): przy 14 A SS-Regiment „Germania” a przy 10 A Leibstandarte Adolf Hitler i SS-Pioniersturmbann. Pełniły raczej funkcje policyjne i zabezpieczały tyły.
Utworzono siatkę szpiegowską (Spannungsnetz) złożoną z członków mniejszości niemieckiej, zajmującą się wyłącznie rozpoznaniem pasa umocnień górnośląskich. Niemcy nie przygotowali powszechnej dywersji na polskich tyłach, ale wykorzystali mniejszość niem. zajmując woj. śląskie. Organizacje niemieckie nie działały aktywnie, ale były terenem rekrutacji. Polacy ograniczali aresztowania (w tym prewencyjne) ze względu toczące się rokowania dyplomatyczne i protesty polskiego MSZ. Podjęto je dopiero 1 września zgodnie z tzw. elaboratem unieruchomienia (od wiosny jednak dochodziło do wystąpień antyniemieckich, pobić, napadów i szykanowania Niemców – pożywka dla propagandy antypolskiej)

W Polsce od 1933 budowano pas stałych fortyfikacji na obszarze Górnego Śląska (na skutek zajęcia przez Niemcy Czech i podporządkowania sobie Słowacji – wartość bojowa Obszaru Warownego „Śląsk” znacznie spadła) – spodziewano się natarcia od Tarnowskich Gór na Będzin i z Gliwic przez Mikołów na Oświęcim. Do wojny umocnienia sięgały od Niezdary (na wsch. od Tarnowskich Gór) do mniej więcej Kochłowic, Mikołowa lub lasu wyrskiego. W 1936 roku zdecydowano o przygotowaniu trwałej obrony (wcześniej planowano manewr odwrotowy) w oparciu o fortyfikacje.
Obrona Górnego Śląska przypadła Armii Kraków gen. bryg. Antoniego Szylinga:
- na północnej flance działały 7 Dywizja Piechoty (DP) w okolicach Częstochowy (z niej 74 pułk piechoty [pp] w Lublińcu) oraz Krakowska Brygada Kawalerii (KBK) z rejonem koncentracji w pobliżu Woźnik
- kluczową rolę w obronie G. Śl. i Zagł. Dąb. odegrała Grupa Operacyjna „Śląsk” gen. Jana Jagmina – Sadowskiego: 23 Górnośląska DP i 55 rezerwowa DP
- południa G. Śl. broniła Grupa Operacyjna „Bielsko” gen. Mieczysława Boruty – Spiechowicza: 21 DP Górskiej, 6 DP
- na południu broniła (ale już nie terentów śląskich) I Brygada Górska
Przygotowano także odzdziały dywersji pozafrontowej (kryptonim „Okrzeja-Odra”), szefem Aleksy Bień. Uzupełnieniem były odzdziało Obrony Narodowej (ON) złożone głównie z byłych powstańców i tzw. młodzieży powstańczej. Utworzono też Ochotnicze Oddziały Powstańcze dowodzone przez komendanta głównego Związku Powstańców Śląskich Emanuela Tomanka
Ugrupowanie wyjściowe przyjęto 28 września.
O ile ewakuacja polskich instytucji państwowych (w tym kulturalnych) mieszkańcy województwa traktowali jako uzasadnioną, o tyle fatalnie odbiła się na nastrojach ucieczka ludności napływowej (Polaków, którzy przybyli po 1922)

Wojnę poprzedziły działania dywersyjne na pograniczu i prowokacje. Główną rolę odegrał w tym Freikorps Ebbinghaus złożony z uciekinierów niemieckich z województwa śląskiego. Na Przełęczy Jabłonkowskiej doszło 25/26 sierpnia do prowokacji/ataku (pierwotnie atak na Polskę miał mieć miejsce 26 sierpnia), którego celem było zajęcie tunelu kolejowego w Mostach przed jego wysadzenie przez Polaków. Rozkaz odwołujący misję dotarł za późno. Nie pamiętam dobrze, ale chyba byli polegli. Trzeba było się przeprosić. F. Ebbinghaus podjął 31 sierpnia/1 września akcje dywersyjne poprzedzające atak niemiecki, chciano opanować i ocalić zakłady przemysłowe. Bytomski oddział nieskutecznie próbował zająć kopalnię „Michał”. Kryptonimem „Himmler” opatrzono prowokacje niemieckie, mające na celu upozorowanie polskiego ataku na niemiecki G. Śl. Wśród nich była prowokacja gliwicka z nocy 31 sierpnia/1 września. Uczestniczyli w niej esesmani i więźniowie obozu koncentracyjnego (głównie jako trupy). Oddział opanował gliwicką radiostację i łamaną polszczyzną nadano komunikat wzywający do powstania polskiego na G. Śl. Nawet pozorowane wystrzały nie nadały temu zbytniej wiarygodności, a nieumiejętność obsługi radiostacji skutkowała tym, że apel wygłoszono przez mikrofon rezerwowy, mający tylko lokalny zasięg. Wśród przygotowanych ciał martwych więźniów rozpoznano aresztowanego 30 sierpnia przez SS Franciszka Fonioka.

1 września (brak większego oporu Polaków)
- ataki pancerne na Wołyńską BK (łącznik z A Łódź) zakończyły się niepowodzeniem, ale niebezpieczeństwo przerwania połączenia z A Łódź
- KBK wycofała wieczorem się pod Woźniki
- garnizon Lublińca (74 pp) bronił się do popołudnia i wycofał się z dużymi stratami w kierunku Częstochowy
- obrona Tarnowskich Gór do wieczora – w nocy wycofanie się do Niezdary
- reduta mikołowska – wieczorem niemiecka 28 DP dociera do Gostyni
- 5 Dpanc. (silna jednostka) uderza na styku GO Śląsk i Bielsko – zajmują Rybnik i Żory
- 44 DP na północ od Cieszyna odrzuciła Polaków na 20 km od pozycji wyjściowych
- 45 DP po 10 przekroczyła Olzę, a od 15 zajmowała Cieszyn, Trzyniec zajęto wieczorem

2 września
- polska obrona skupiła się w pozycji umocnionej Niezdara, ale zagrożenie północnej flanki GO Śląsk bo KBK poniosła porażkę pod Woźnikami i wycofuje się w kierunku wschodnim (na Zawiercie?)
- od około 6ej silny atak na południu i silny opór na Górnośląskim Obszarze Warownym
- trwała uporczywe walki na linii umocnień Wyry – Gostyń (tzw. bitwa wyrska), Niemcom (5 Dpanc.) nie udało się zająć Pszczyny, ale przełamali częściowo polską obronę (rozbicie polskiej 6 DP) i ominęli Pszczynę, Polacy wieczorem wycofują się z miasta ku przeprawom na Wiśle -powstała wyrwa między Grupami Operacyjnymi, Polacy starali się ją załatać i wzmocnić swoje tam oddziały, odzyskano Wyry
- 44 i 45 DP zajmują rejon Skoczowa
- na południu natarcie 7 DP na Węgierską Górkę w kierunku Żywca odparte, ale wieczorem Polacy wycofują się z Węgierskiej Górki
- sytuacja GO Śląsk w centrum zgrupowania stabilna, ale zagrożenie na flankach (niemiecka 5 DPanc w okolicach Pszczyny, na północy polska KBK wycofuje się na Zawiercie)
- gen. Szyling ze względu na niebezpieczeństwo oskrzydlenia proponuje około 14:30 Naczelnemu Wodzowi ewakuację, na co ten zgadza się około 19:00 – odwrót zaczyna się w nocy, północne skrzydło ma się wycofać na linię Szczekociny-Jędrzejów a południowe utrzymać jak najdłużej, ostatecznie ewakuacja Armii na linię Nidy i Dunajca → opuszczenie Śląska

3 września
oponujący początkowo przed opuszczeniem G. Śl. Gen. Sadowski wydał rozkaz odwrotu w nocy 2/3 września w kierunku na Przemszę (nie podporządkowała mu się część powstańców śląskich toczących potyczki z wkraczającymi rankiem Niemcami)
- !0 Armia zajęła Częstochowę
- 5 DPanc. Przekroczyła Wisłę i udała się na Oświęcim
- 45 DP zajęła popołudniu Bielsko
- 7 DP zajęła Węgierską Górkę
- Niemcy osiągnęli i przekroczyli Przemszę
- sprawny odwrót Polaków
- podczas wkraczania Niemców dochodzi do mordów na Polakach – cywilach

4 września
- w rozkazie Rundstedta stwierdzono, że działania na Śląsku zostały już zakończone, niemieckie oddziały czołowe poczęły opuszczać Górny Śląsk

3 września rozkaz zajęcia Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego – zadanie to powierzono oddziałom straży granicznej GAK 3 (Grenzschutzabschnittskommando 3) i Gw 68 (wzdłuż linii Halemba – Chorzów, od zachodu i północy do Katowic) oraz 239 DP (drogą na Podlesie – Kamionkę – Katowice od południa) i pułk SS „Germania” (drogą Kobiór – Tychy – Murcki, do Mysłowic, przejąć mosty na Przemszy, zająć Zagłębie)
już 2 września pierwsze starcia 239 DP (której przypadło zajęcie Katowic) w Ornontowicach
3 września – 239 DP zajęła Mikołów (doszło do strzelaniny), Gw 68 z Bytomia do Chorzowa, Bielszowice, Wirek i Kochłowice
4 września – 239 DP pierwsza potyczka w Piotrowicach, dalej w Katowicach ( walki powstańców śląskich i harcerzy np. w parku Kościuszki – wieża spadochronowa, przy ul Żwirki i Wigury 15, Dom Powstańca przy ul. Jana Matejki), którego centrum zajęto około 11ej; z zachodu, z Kochłowic Gw 68 wsparte przez Freikorps Ebbinghaus – natrafili na silny opór w Chorzowie Batorym, alej przez Załęże do Placu Wolności i ul. 3 mają (doszło do strzelaniny), około południa dotarli do Rynku; SS „Germania” uwikłał się w walki w okolicach Kobiora, Mysłowice osiągnął około 13ej, stamtąd marsz do Sosnowca i Będzina
Niemcy brali zakładników, dokonywali egzekucji odwetowych, wkraczające oddziały niemieckie gorąco witali miejscowi Niemcy, np. w Chorzowie i Katowicach
Podczas odwrotu dochodziło do walk samoobrony powstańczej z wkraczającym Wehrmachtem – największe były w Jankowicach, Pawłowie, Bielszowicach, Rudzie, Nowym Bytomiu, Orzegowie, Goduli, Chropaczowie, Lipinach – Łagiewnikach, Michałkowicach, Brzezinach, Dąbrówce Wielkiej, Szarleju, Piekarch, Radzionkowie
od południa 4 września uruchamianie administracji w Katowicach – tymczasowym burmistrzem Friedrich, przybył Otto Fitzner, mianowany przez szefa zarządu cywilnego – Josefa Wagnera (gauleiter i nadprezydent prowincji śląskiej) jego zastępc, a faktycznie zarządcą cywilnym zajętego GOP
w Katowicach wznowiono wydawanie „Kattowizer Zeitung” jako głównego dziennika na G. Śl.
Heinrich Himmler wydał polecenie rozstrzelania każdego powstańca spotkanego z bronią w ręku oraz wzięcia w miastach stawiających opór zakładników spośród wyższych urzędników polskiej administracji; aresztowania odbywały się na podstawie przygotowanej specjalnej księdze gończej (Sonderfahndungbuch Polen) obejmującej 8700 nazwisk, w tym około 1000 Górnoślązaków, byli na niej m.in. Stanisław Ligoń czy bp Stanisław Adamski