Rozwój folwarku pańszczyźnianego w Polsce

[Artur Rogóż]

Należące do feudała gospodarstwo, posługiwało się głównie darmową, przymusową pracą chłopa pańszczyźnianego. Statuty piotrkowskie i toruńskie doprowadziły do zwiększenia wyzysku chłopstwa, co z biegiem czasu zaczęło wywierać negatywny wpływ. Na przełomie XVII i XVIII wieku doszło do kryzysu gospodarki folwarcznej, wywołanej spadkiem cen na produkty rolnicze. Nie udało się go właściwie przezwyciężyć mimo powiększania areału gospodarstw i wymiaru pańszczyzny.

Folwark pańszczyźniany to wielkie gospodarstwo rolne (szlacheckie) oparte na pańszczyźnianej pracy chłopa, przymusowej i bezpłatnej nastawionej na eksport. Rozwój folwarku pańszczyźnianego w Polsce był uwarunkowany czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Geneza folwarku pańszczyźnianego w Polsce wiązała się z zakończeniem wojny trzynastoletniej z Krzyżakami (II Pokój Toruński-1466r.), kiedy między innymi Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, tym samym uzyskując dostęp do Bałtyku i możliwość handlu. Wiąże się także ze skutkami odkryć geograficznych, to znaczy głównie z dualizmem w rozwoju ekonomicznym Europy. Polska tym samym znalazła się, jak inne kraje leżące na wschód od Łaby, w grupie państw, które wkroczyły na drogę refeudalizacji.

W Polsce na przełomie XV/XVIw. rozwinęły się dwa modele folwarków pańszczyźnianych. Jeden związany był z rynkiem bałtyckim, rozwijał się wzdłuż spławnych rzek, tam gdzie istniała możliwość dogodnego transportu do Gdańska. Opłacalność dowozu do miejsc spławnych ustalano na 40-50km. Drugi model folwarku pańszczyźnianego był związany przede wszystkim z rynkiem wewnętrznym, jego rozwój był uwarunkowany przez rozwijanie się miast, które zgłaszały zapotrzebowanie na produkty do spożycie lub surowce.

Rozwój gospodarki folwarcznej ściśle wiązał się z polityką antychłopską i antymieszczńską szlachty. Najpierw szlachta próbowała stosować rugi chłopskie, czyli usuwać chłopa z lepszych terenów na gorsze. Większa szlachta starała się o nowe liczne przywileje. Już 1423r. uzyskała przywilej warcki, który mówił o możliwości wykupywania przez szlachtę gospodarstw sołtysich. W 1496 został ogłoszony przywilej piotrkowski, który stwierdzał, że tylko jeden chłop w ciągu roku mógł opuścić wieś, i tylko jedno dziecko z rodziny chłopskiej mogło szukać zawodu poza wsią. Na taką sytuację musiał zgodzić się pan (poprzez przywilej piotrkowski chłop był przywiązany do pana i do ziemi). W 1520r. Sejm podjął uchwałę, która mówiła o obowiązku pańszczyzny dla chłopa w wymiarze jednego dnia w tygodniu(pańszczyzna została usankcjonowana prawnie). Kolejnym faktem, który pogłębił trudne położenie chłopstwa był rozwój tzw. sądownictwa patrymonialnego (dominialnego). Jedynym sędziom życia i śmierci chłopa był szlachcic. W praktyce takie sądownictwo uniemożliwiało odwoływanie się chłopa od wyroków pańskich do władz państwowych.

Politykę antymieszczańską szlachty potwierdzał przywilej z 1496r., który mówił o zwolnieniu szlachty z opłat celnych dla swych produktów wywożonych za granicę oraz dla towarów sprowadzanych na potrzeby własnego folwarku. W 1496. Sejm zakazał mieszczaństwu posiadania i nabywania ziemi poza granicami miasta. W 1505r. Sejm zabronił kupcom wywozu towarów za granicę. W XV w. w Polsce wprowadzono tzw. taksy wojewodzińskie, czyli ceny towarów ustalali urzędnicy szlacheccy.

W następstwie rozwoju folwarków pańszczyźnianych wzrosła produkcja zboża, podniósł się poziom rolnictwa. Polska w XVI w. była nazywana spichlerzem Europy. Wtedy rocznie z Polska wywożono 80 ton zboża, pośrednikami w handlu polskim zbożem byli Holendrzy, zmonopolizowali oni ten handel. Poza tym aktywnie rozwijała się sieć jarmarków w Polsce.

Pod wpływem powyższych zjawisk gospodarczo-ekonomicznych nastąpiło poważne zróżnicowanie majątkowe i ekonomiczne szlachty, zaczynają wyodrębniać się następujące warstwy:

* magnateria posiadająca kilkadziesiąt lub kilkaset wsi i miast
* szlachta średnia posiadająca kilka folwarków
* zagrodowa posiadająca jeden folwark, na którym pracuje razem z chłopami
* gołota szlachecka (nieposesjonatów)

Niezależnie od zróżnicowania majątkowego cały stan szlachecki posiadał te same prawa polityczne.