Ostoja (Hostoja, Mościc, Ostojczyk) – polski herb szlachecki, noszący zawołania Hostoja i Ostoja. Używany przez kilkaset rodzin zamieszkałych głównie w ziemi krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej, łęczyckiej, sieradzkiej, poznańskiej, a także na Rusi i w Prusach Królewskich[7]. Mimo, że Ostojczykowie nie byli reprezentowani w Horodle, herb pojawił się też na Litwie i Białorusi po 1413. Wedle legendy herbowej miał dać początek herbowi Przeginia.
Znany z pieczęci i zapisów z XIV wieku, przeszedł, przez błędy i niewiedzę autorów herbarzy, znaczną ewolucję wizerunku od średniowiecza do współczesności[7].
Opis herbu
Wersja pierwotna
Herb w wersji średniowiecznej różnił się znacznie od formy upowszechnionej w późniejszych czasach. Poniższa rekonstrukacja wyglądu pochodzi od Józefa Szymańskiego[8]:
W polu czerwonym, między dwoma półksiężycami złotymi barkami ku sobie w pas, takiż krzyż ćwiekowy.
W klejnocie między dwoma księżycami złotymi głowa smoka z szyją czarna, ziejąca ogniem czerwonym.
Labry czarne, podbite złotem.
Wersja powszechna od XVI wieku[edytuj]
Herb w wersji upowszechnionej od XVI wieku miał zmieniony klejnot i krzyż zastąpiony mieczem. Poniższa rekonstrukacja wyglądu pochodzi od Józefa Szymańskiego[9]:
W polu czerwonym, między dwoma półksiężycami złotymi barkami ku sobie w pas, miecz o ostrzu srebrnym i jelcu złotym.
W klejnocie pięć piór strusich.
Labry czerwone, podbite złotem.
Historia herbu
Najwcześniejsze wzmianki
Znane są pieczęcie średniowieczne: 1358 – Czcibor, dziekan poznański, 1370 – Jakusz z Błociszewa, wojewoda lwowski, 1381 – Dobiesław z Koszyc, podsędek ziemski krakowski, 1456 – Jan Rokosz z Koszyc, sędzia ziemski krakowski, 1466 – Ścibor Poniecki przy akcie pokoju toruńskiego[10].
Najstarszy zapis sądowy pochodzi z 1383 roku (Starodawne Prawa Polskiego Pomniki VIII s. 260 nr. 4730). W zapisie z 1402 pojawia się nazwa Mościc[11], zaś z 1420 – Ostoja[8]. Określenie Ostojczyk wprowadza dokument z 1540 roku[11].
Herb Ostoja według Zbigniewa Leszczyca
Pierwotnie w miejsce miecza znajdował się w herbie krzyż, zaś w klejnocie głowa smoka z długą szyją między dwoma księżycami. Elementy te ulegały na przestrzeni dziejów znacznym zmianom. Stałe były tylko – tynktura pola, oraz obecność księżyców.
Pole czerwone przypisali Ostoi autorzy średniowiecznych herbarzy Bellenville, Gelre, Lyncenich, Bergshammar, Stemmata polonica, Złotego Runa, oraz Jan Długosz w Klejnotach i kronika Soboru w Konstancji. Te same źródła podały księżyce w pas, barkami do siebie. We wszystkich księżyce są złote, oprócz Herbarza Złotego Runa, gdzie narysowano je srebrne[8].
Krzyżyk zamiast miecza jest powszechnym elementem średniowiecznej wersji herbu, chociaż różni autorzy nie zgadzali się co do takich szczegółów jak jego kształt i barwa. Wymienione wyżej herbarze przedstawiają przeważnie krzyżyk kawalerski z przedłużonym dolnym ramieniem ("ćwiekowy"). Wyjątkiem jest Armorial Lyncenich, gdzie krzyż przedstawiono jako łaciński. Zwykły krzyż kawalerski wyrzeźbiono na chrzcielnicy w Brzezinach oraz na wsporniku w kościele w Sulejowie-Podklasztorzu. Bez sprecyzowania o jaki krzyż chodzi opisano krzyż w Acta Capitulorum II, s. 131, nr. 382 (rok 1441). Wypisane powyżej źródła dał krzyżykowi barwę złotą, za wyjątkiem drugiej wersji z Bergshammar, gdzie jest on czarny, oraz Herbarza Złotego Runa, gdzie jest on srebrny[8].
Jedyne średniowieczne przedstawienia herbu z barwnymi labrami (Armorial Gelre, Codex Bergshammar) przedstawiły je dość nietypowo – jako czarne, podbite złotem[8].
Te same herbarze przekazują informację o średniowiecznym klejnocie herbu – głowie smoka z szyją czarnej, miedzy dwoma księżycami. Przedstawienie klejnotu na pieczęci z 1466, jest dość niedokładne, przez co Józef Szymański odczytuje zwierzę w klejnocie jako żmiję[8].
Wiek XVI przyniósł wspomnianą modyfikację wyglądu herbu. Wynikła ona z niefrasobliwości XVI-wiecznych rytowników, którzy nie znając źródeł wcześniejszych, oraz zasad heraldyki, zamienili krzyż ćwiekowy na miecz. Postępowanie takie zniekształciło też kilka innych herbów jak Belina i Czewoja. Najwyraźniej nie znano też w XVI wieku właściwego klejnotu herbu, ponieważ zastąpiono go piórami strusimi. Było to powszechne postępowanie w przypadku, gdy rytownicy nie wiedzieli jaki klejnot powinni przypisać herbowi, stąd w wielu polskich herbach widnieje w klejnocie trzy lub pięć piór strusich[12].
Winę za zastąpienie krzyża mieczem ponosi głównie Bartosz Paprocki, autor Herbów rycerstwa polskiego i Gniazda cnoty, oraz Marcin Bielski, autor Kroniki. Wprawdzie Paprocki na rysunku umieścił jeszcze krzyż, za to w opisie pojawia się już miecz. Podobnie było w przypadku pozostałych źródeł XVI-wiecznych: Stemmata polonica, redakcji Chigi, Łętowskiego i Kamyna Klejnotów oraz Zwierzyńca Reja. Krzyż ćwiekowy rysowany był tu w taki sposób, że zaczął stopniowo przypominać miecz – z coraz dłuższym i ostrzejszym dolnym ramieniem i pozostałymi ramionami przypominającymi ramiona krzyża łacińskiego – a więc bez dodatkowych wypustek[9].
Podobnie jak w przypadku miecza, również zmianę klejnotu na pięć piór strusich upowszechnili Paprocki i Bielski. Żadne źródło XVI-wieczne nie przedstawiło już Ostoi z właściwym klejnotem – autorzy poza Paprockim i Bielskim kwestię klejnotu po prostu pomijali[9].
W wieku XVII, mimo, że na rysunkach nadal nie przedstawiano w sposob jednoznaczny miecza, to jednak w opisie zawsze o nim pisano. Tak jest w Kleynotach... J. A. Gorczyna (1630)[13], Nomenclatorze Wijuka Kojałowicza (1658, tutaj godła stylizowane są na znaki kreskowe)[14], Orbis poloni Okolskiego (1641-43)[15] oraz Poczcie herbów Potockiego (1696)[16]. We wszystkich tych publikacjach, oprócz jednej, narysowano albo opisano klejnot herbu jako pięć piór strusich. Wyjątek stanowi Orbis poloni, gdzie pióra są trzy.
Pierwszy herbarz wieku XVIII, autorstwa Antoniego Swacha, będący kompilacją prac Bielskiego, Okolskiego i Jana Liwa Herbulta (1705), zamieszcza kształt herbu znany w wieku poprzednim. Znów powtarza się krzyż z długim ramieniem oraz miecz w opisie. Brak natomiast wzmianki o klejnocie i barwach[17]. Z kolei najważniejszy herbarz wieku XVIII, autorstwa Niesieckiego (1738), ma już zdecydowanie w rysunku miecz[18]. Wiek XVIII wyznacza zatem moment ostatecznego odejścia od krzyża na rzecz miecza.
XIX-wieczna książka Heraldyka rosyjska, autorstwa Aleksandra Łakiera (1854) powtarza schemat XVI-wieczny, dając rysunek z krzyżem ćwiekowym o długiej i ostrej nodze, zaś w opisie używając określenia "miecz"[19].
Przełom wieku XIX i XX przyniósł także wydanie jednego z najważniejszych herbarzy polskich, czyli Księgi herbowej rodów polskich J.K. Ostrowskiego (1897 – 1906). Autor ten przyjął za podstawową wersję herbu z Niesieckiego, choć przytoczył też szereg wcześniejszych form, nadając im kolejne numery rzymskie[20].
Emilian Szeliga-Żernicki w Die polnischen Stammwappen (1904) powtarza rysunek za Ostrowskim[21], podobnie jak Zbigniew Leszczyc w Herbach szlachty polskiej (1908)[22], oraz Stanisław Chrząński w swych Tablicach odmian (1909)[23].
Opracowania współczesne, jak Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku Tadeusza Gajla i Herbarz rodowy Alfreda Znamierowskiego, wobec rozbieżności w historycznych przekazach, nie zajmują wspólnego stanowiska na temat kształtu herbu. Tadeusz Gajl zamieścił po prostu rysunki obu wersji Ostoi[24]. Alfred Znamierowski natomiast, zgodnie z przyjętą przez siebie metodologią, zamieścił pierwotny wizerunek herbu, późniejszy jedynie wzmiankując[7].
Legenda herbowa
Kasper Niesiecki przytoczył legendę o początku herbu Ostoja, wiążąc jego powstanie z walecznym i sprytnym pułkownikiem Ostoją. Co ciekawe, legenda ta, w przeciwieństwie do większości tego typu podań, nie tłumaczy precyzyjnie genezy godeł herbu[18]:
Za panowania Bolesława Śmiałego (1058 – 1078) króla polskiego, gdy albowiem nieprzyjaciel wtargnął w granice polskie, wysłany przeciwko nim pułkownik, imieniem OSTOJA, w niewielkim ludzi do boju poczcie języka wziąwszy o zbliżającym się nieprzyjacielu, cicho się pod obóz podemknął i straż wyciął tak, że żaden z nich albo miecza, albo pętów nie uszedł. Jeden z pojmanych szukając łaski w swej niedoli u pomienionego Ostoi przyrzekł mu pod przysięgą, że mu miał dopomóc do większego zwycięstwa. Darowany tedy wolnością, prosto do swego obozu przypadł, tam nie wspominając o porażce swoich, jeszcze do tego nakłonił hetmana swego , że nowe posiłki straży pierwszej i daleko liczniejsze wysłał. O tych upewniony Ostoja, tak ich ze wszystkich oskoczył, że żaden szabli jego nie uszedł., dopiero z drugimi pobliższymi chorągwiami złączywszy się, nocą na obóz nieprzyjacielski uderzył, gdzie przestraszeni wszyscy, jedni pod miecz dostali, drudzy do pobliższych lasów, życie salwując, od goniących się i szukających poginęli. Za to tedy dzieło Ostoja i herbem tym nadany, i w znaczne dobra opatrzony, nawet i niewolnik, który mu do tego zwycięstwa dopomógł, tymże klejnotem i wolnością udarowany.
Etymologia
Ostoja (Hostoja) jest według Józefa Szymańskiego nazwą imionową, mającą odniesienie w nazwie osobowej. Szymański przytacza też alternatywną hipotezę pochodzącą od Semkowicza, że jest to hasło symboliczne[8]. Mościc ma według Szymańskiego taką samą etymologię[8].
Za "Słownikiem Języka Polskiego", wydanym w 1861 w Wilnie, przez Maurycego Orgelbranda - pierwotne znaczenie słowa "Ostoja", wcześniejsze od nazwy herbu szlacheckiego, to: schronienie, opora, tymczasowy bezpieczny port. Jest zatem możliwa etymologia proklamy herbu od tych pierwotnych znaczeń - jako określenie stanicy chorągwianej.
Herbowni
Lista sporządzona została na postawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Najszersza lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego Tadeusza Gajla[25]. Uzupełniono ją trzema nazwiskami, które autor pominął. Jest to dotychczas najszersza lista herbownych (773 nazwiska). Część nazwisk to fleksje, wynikłe z zniekształcenia pierwotnej formy nazwiska, oraz wersje oboczne. Z tego też powodu, liczba herbownych jest tak rozległa. Autor wymienia również rody odnotowane w książce Polska Encyklopedia Szlachecka, S.J. Starykoń-Kasprzyckiego, która nie jest powszechnie uznawana za pewne źródło genealogiczne. Opracowaniem bardziej zachowawczym, z powyższych względów, jest Herbarz rodowy Alfreda Znamierowskiego, gdzie autor szacuje liczbę herbownych na około 300 rodzin[7]. Dla porównania podano też (w infoboxie zamieszczonym obok), krótszą listę nazwisk według Alfreda Znamierowskiego.
Część rodów (sześć) występujących na liście herbownych weszła do grona Ostojczyków drogą nobilitacji.
Według Anny Wajs, Stanisław Nagorski (Nagórski) został adoptowany w 1590 do niezmienionego herbu Ostoja[26]. Jednak według Józefa Szymańskiego, Nagórski otrzymał Ostoję z odmianą. Wojciech Chudziński został dopuszczony do herbu przez Jana Gajewskiego z Błociszewa w 1595[27]. Według Anny Wajs, Bazyli Turkuł otrzymał Ostoję w 1676[28]. Jednak według Tadeusza Gajla, Turkuł otrzymał Ostoję z odmianą. Według Alfreda Znamierowskiego, rodzina Ochockich zasiliła grono Ostojczyków w 1683[29]. Niesiecki natomiast podaje rok 1676 oraz więcej szczegółów nobilitacji – miał ją uzyskać Piotr Ochocki, którego ojciec utracił szlachectwo za osiedlenie w mieście[30]. Jan Antoni oraz Ignacy Bogorajscy otrzymali Ostoję na nobilitacji sekretnej w roku 1775[31]. Jan Raczewski, miecznik lubelski, miał otrzymać herb o nazwie Ostoja Krzywiec w 1777 roku[32]. Jest to w rzeczywistości herb identyczny z Ostoją, a dodatek Krzywiec dano do nazwy w dokumencie nobilitacyjnym zgodnie z praktyką tworzenia nowych nazw dla odróżnienia szlachty z nobilitacji od szlachty "odwiecznej"[33].
Rodziny pochodzenia tatarskiego pieczętujące się tym herbem według Dziadulewicza to: Barankiewicze, Bohatyrewicze, Ordowie (z odmianą), Ordyńcowie, Raduńscy[34].
Znani herbowni
Rodziny takie jak Chełmscy, Błociszewscy, Ścibor-Bogusławscy, Gajewscy, Ścibor-Marchoccy, Ścibor-Rylscy, Ostaszewscy, Słuszkowie, Szyszkowscy, Uniechowscy wydały wiele wybitnych postaci. Oprócz nich, również pojedynczy Ostojczycy zapisali się w historii kraju. Należą do nich między innymi:
Duchowni:
Ścibor z Radzymina (zm. 1390) – biskup płocki 1390,
Ścibor – Stibor de minori Stiboric – arcybiskup egierski, Węgry ok. 1400,
Rokossius (Rokosz) Chełmski – biskup Kamieńca Podolskiego 1378-1398,
Łukasz Solecki (1827-1900) – biskup przemyski 1881-1900, profesor Uniwersytetu Lwowskiego,
Adam Kozłowiecki (1911-2007) – polski duchowny katolicki, jezuita, misjonarz działający głównie w Zambii, arcybiskup Lusaki, kardynał prezbiter,
Urzędnicy ziemscy:
Mościc z Wielkiego Koźmina – wojewoda poznański 1242-1252. Należał on do Ostojczyków, ale ponieważ nie zachowały się żadne jego pieczęcie, nie wiemy czy używał Ostoi, czy jakiegoś znaku przedheraldycznego,
Piotr z Krępy – kasztelan sandomierski (1260), uczestnik obrony Sandomierza. Należał on do Ostojczyków, ale ponieważ nie zachowały się żadne jego pieczęcie, nie wiemy czy używał Ostoi, czy jakiegoś znaku przedheraldycznego,
Abel Biel z Bleszna – burgrabia Wieluński (1376), starosta inowrocławski (1382–1383), starosta krzepicki (1390), podkomorzy wieluński (1414),
Ścibor ze Ściborzyc (1347-1414) – starosta brzeski, wojewoda siedmiogrodzki i komes komitatów górnowęgierskich,
Ścibor z Beckova (zm. 1434) – syn Ścibora ze Ściborzyc, możnowładca węgierski, komitatów górnowęgierskich,
Mikołaj Bydgoski – kasztelan bydgoski, baron węgierski,
Andrzej Podczaszy – brat Ścibora ze Ściborzyc, wojewoda trenczyński, baron węgierski,
Piotr Ścibor Poniecki (zm. 1471) – starosta generalny wielkopolski (1460), starosta malborski, dyplomata – doprowadził do pokoju toruńskiego w 1466,
Jan z Jani (Jański de Turze) (zm. 1461) – pierwszy wojewoda pomorski (1454), uczestnik walk z Zakonem,
Michał Maleczkowski – wielkorządca krakowski. Wcześniej żupnik olkuski i kuchmistrz wielki koronny (1576-1577)
Mikołaj Szarlejski (zm. 1457) – podstoli brzeski, kasztelan inowrocławski od 1438, starosta bydgoski od 1441, wojewoda inowrocławski od 1453, starosta tucholski od 1454, wojewoda brzesko-kujawski od 1457, starosta brodnicki, starosta gniewkowski; członek Związku Pruskiego. Z ramienia królowej Zofii Holszańskiej zarządzał również starostwem inowrocławskim i nieszawskim w latach 1435-1448,
Zygmunt Czechowicz (1831-1907) – członek Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego i Prowincjonalnego Rządu Tymczasowego Litwy i Białorusi, zesłaniec, jeden z przedstawicieli XIX-wiecznego białoruskiego odrodzenia narodowego,
Michał Władysław Lniski – podwojewodzi pomorski, marszałek pomorski konfederacji barskiej,
Józef Andrzej Mikorski (zm. po 1818) – kasztelan rawski od 1791, starosta gostyński 1779-1789, podkomorzy gostyński od 1774, pisarz Komisji Skarbowej Koronnej od 1764. Był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej,
Wojskowi:
Mikołaj Kreza (-1574) – rotmistrz królewski
Kacper Karliński (1587) – starosta olsztyński Kacper Karliński, bohater obrony Olsztyna w 1587,
Jan Stachurski – generał major (1664),
Antoni Baranowski (generał) (1760-1821) – generał,
Józef Siemoński – generał adj. króla Poniatowskiego,
Karol Podgorski (zm. 1781) – generał major armii pruskiej,
Adam Mokrzecki (1856-1921) – generał major armii rosyjskiej, generał brygady Wojska Polskiego,
Bronisław Bohatyrewicz (1870-1940) – podpułkownik piechoty Armii Imperium Rosyjskiego, generał brygady Wojska Polskiego,
Wacław Krzywiec (1908-1956) – polski komandor porucznik, dowódca okrętu ORP Błyskawica
Włodzimierz Zagórski (generał) (1882-zaginął po 6 sierpnia 1927) – major Sztabu Generalnego Cesarskiej i Królewskiej Armii, generał brygady pilot Wojska Polskiego,
Artyści, pisarze, innowatorzy:
Marcin Poniecki (1448-1498) -syn Ścibora (Piotra) Ponieckiego, starosty generalnego Wielkopolski, Malborku etc.,
Maciej Kawęczyński (-1572) – wydawca i drukarz, działacz reformacji na Litwie,
Gabriel Słoński (1520-1598) – architekt i budowniczy, burmistrz Krakowa,
Krzysztof Boguszewski (-1635), malarz, żyjący i pracujący w Wielkopolsce,
Michał Sędziwój (Michael Sendivogius, Sędzimir) (1566–1636) – znany w całej Europie alchemik, lekarz i filozof,
Stanisław Bzowski (1567-1637) – dominikanin, przedstawiciel nurtu kontrreformacji, historyk Kościoła,
Rudolf Starzewski (1870-1920) – dziennikarz i publicysta, redaktor krakowskiego "Czasu". Pierwowzór postaci Dziennikarza w Weselu Wyspiańskiego, autor recenzji zamieszczonej w "Czasie" trzy dni po premierze,
Salomon Rysiński – polski paremiolog, pisarz,
Jan Czeczot (1796-1847) – jeden z najbardziej znanych poetów, etnografów na Białorusi,
Karolina Wojnarowska – (1814-1858) – pisarka, pisała pod pseudonimem Karol Nowowiejski,
Jan Kazimierz Ordyniec (1797-1863) – tłumacz, dziennikarz, działacz Wielkiej Emigracji,
Jan Aleksander Karłowicz (1836-1903) – etnograf, muzykolog, językoznawca, folklorysta, członek Akademii Umiejętności,
Mieczysław Karłowicz (1876-1909) – kompozytor, dyrygent. Autor kompozycji symfonicznych i poematów symfonicznych,
Władysław Chotkowski (1843-1926) – duchowny katolicki, historyk Kościoła, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Stanisław Ostoja-Chrostowski (1897-1947) – artysta, profesor i rektor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie,
Stanisław Ostoja-Kotkowski (1922-1994) – artysta, W lutym 2008 archiwum prac Ostoi-Kotkowskiego na Uniwersity of Melbourne zostało wpisane do projektu UNESCO Memory of the World register for Australia, którego celem jest gromadzenie najbardziej wartościowych dokumentów obrazujących historię świata,
Kazimierz Zagórski (1883-1944) – fotograf i podróżnik, słynny w Europie za serie zdjęć zatytułowanych „Ginąca Afryka”,
Adam Hrebnicki-Doktorowicz (1857-1941) – profesor ogrodnictwa, botanik,
Stanisław Doktorowicz-Hrebnicki (1888-1974) – profesor, geolog, inżynier górniczy, specjalista geologii złóż węgli oraz stratygrafii karbonu.
Inżynierowie:
Kazimierz Siemienowicz – generał, inżynier-artylerzysta. Jego fundamentalne dzieło "Artis Magnae Artilleriae pars prima" przez 200 lat było podstawowym podręcznikiem artylerii w Europie,
Tadeusz Sendzimir – polski inżynier i wynalazca. Najbardziej znany z trzech wynalazków: Procesu Sendzimira, linii produkcyjnej do ciągłego walcowania blachy na zimno oraz tzw. Walcarki planetarnej. 90% światowej stali nierdzewnej przechodziło przez Proces Sendzimira.
Związek z herbem Przeginia
Bartosz Paprocki i Kasper Niesiecki przytaczają opinie, że herb Przeginia pochodzi od herbu Ostoja. Argumentem jest tutaj podobieństwo godeł. Paprocki przytacza nawet legendę, która wyjaśnia, że smoka w klejnocie miał otrzymać Ostojczyk – protoplasta Przeginiów, za długie odpieranie natarcia Morawian[18][35]. Wprawdzie całość legendy nie może być prawdziwa, choćby dlatego, że w średniowieczu klejnot Przegini nie był znany i przedstawiano ją wówczas z mieczem a Ostoję z krzyżem, ale Franciszek Piekosiński w Heraldyce wieków średnich uznał wspólne pochodzenie obu rodów za prawdopodobne. Stwierdził tak, ponieważ wieś, która według niego udzieliła nazwy herbowi – Przeginia, leży blisko gniazd Ostojczyków'[36].
Ostoja poza granicami Litwy i Korony
Rosja
Rosyjski heraldyk Aleksander Borysowicz Łakier w swojej książce Heraldyka rosyjska z 1855 roku przytoczył nazwiska rosyjskiej szlachty, która przejęła niektóre polskie herby. Wśród nich jest Ostoja. Autor nie wyjaśnia, w jaki sposób zachodziło takie przejmowanie. Pewne jest, że kilka polskich rodzin osiadło w Rosji. Rdzennie rosyjskie rody mogły zaś przyjmować polskie herby na zasadzie upodobniania wizerunków własnych. Herbem Ostoja miały według Łakiera pieczętować się rodziny:
Alieiew, Batiuszkow, Bezborodko, Bogajewski, Domogacki, Koczubej, Łupin, Mikłaszewski, Paszkow, Safonow, Szeszkoski, Sziszkin, Sziszkow[37][38].
Według informacji zawartych w Obszczim gerbovniku, Łupin może być zniekształconą formą nazwiska Łunin, ponieważ istniała rosyjska rodzina Łunin, polskiego pochodzenia, która używała herbu Ostoja[39].
Występowanie poza heraldyką szlachecką
Ostoja w herbach terytorialnych
(1/4)▶
herb Konstantynowa Łódzkiego◀(2/4)▶
herb Terespola◀(3/4)▶
herb Zduńskiej Woli◀(4/4)
herb gminy Skierbieszów
Herb Ostoja otrzymał bez zmian Konstantynów Łódzki od swojego założyciela, Mikołaja Krzywca-Okołowicza. Okołowiczom przysługuje wprawdzie odmiana Ostoi – Ostoja II, ale pozbawione klejnotów oba herby są nieodróżnialne. Herb Konstantynowa Łódzkiego to Ostoja II w wersji małej, z godłem w wersji nowożytnej.
Herbem Terespola jest od XVII wieku Ostoja jego założyciela – Józefa Bogusława Słuszki..
Nieprawidłowy heraldycznie Herb Zduńskiej Woli jest podwójny – składa się z Prawdzica Feliksa Złotnickiego, założyciela miasta i z Ostoi jego małżonki. Herby są z klejnotami. Barwy klejnotu Ostoi również wskazują na odmianę – Ostoja II.
Merytorycznie identyczny z Ostoją jest herb gminy Skierbieszów, ale jego pochodzenie jest nieznane.
Ostoja biskupa Marcina Szyszkowskiego w polu górnym z Junoszą biskupa Felicjana Konstantego Szaniawskiego w polu dolnym będą tworzyć herb klasztoru Pallotynów na Karczówce[40]
Odmiany, wersje alternatywne i utytułowane
Nobilitacje, adopcje herbowe, błędy przekazu oraz nadawanie przez władze zaborcze tytułów arystokratycznych zaowocowały powstaniem szeregu odmian herbu Ostoja.
Józef Mikorski otrzymał w 1798 roku pruski tytuł hrabiowski. Jego herb udostojniono koroną rangową i trzymaczami. Roch Lachowicki-Czechowicz otrzymał w 1783 austriacki tytuł baronowski. Jego herb przedstawiano różnie. Pod nazwą Czechowicz występuje m.in. u Ostrowskiego i wygląda tam jak Ostoja z koroną baronowską starszego typu (bez pałek). Pod nazwą Lachowicki-Czechowicz występuje natomiast u Siebmachera, gdzie wygląda jak Ostoja II z koroną baronowską nowego typu (siedmiopałkową).
Istniał też szereg odmian zwykłych, tj. niezwiązanych z tytułami arystokratycznymi. Herby Bogorajski, Miklaszewski, Nagórski i Turkuł pochodzą z nobilitacji. Aby odróżnić je od oryginalnego herbu Ostoja zmieniano najczęściej klejnot bądź drobne szczegóły rysunku. Sędzimir Michała Sędziwoja, według formuły dokumentu z 1600 roku, pochodził z nobilitacji, ale w rzeczywistości był odmienionym dotychczasowym herbem obdarzonego, który szlachectwo z Ostoją posiadał już wcześniej.
Pozostałe herby będące rzekomo odmianami Ostoi mają niepewną genezę. Nie ma też jednolitej opinii co do tego, czy były one faktycznie odmianami, czy też podobieństwo z Ostoją było czysto przypadkowe.
Gawłowski – z odmianą klejnotu, wymieniany przez Gajla za Ostrowskim[41], Jastrzębski – odmiana klejnotu przytaczana przez Gajla za Wittygiem[42], Kleczewski – z dodatkiem do godła, przytaczany przez Gajla za Wittygiem[43], Mokrzewski – z odmianą kształtu godła, przytaczany przez Gajla za Uruskim (rodzina ta miała pochodzić od Mokrzeckich h. Ostoja)[44], Orda – z odmianą kształtu godła, przytaczany przez Gajla i Znamierowskiego za Uruskim (niektórzy z tej rodziny mieli używać zwykłego h. Ostoja)[45], Ostoja II – z odmianą klejnotu, wymieniany przez Gajla za Ostrowskim[20], Plat – z odmianą klejnotu, przytaczany przez Gajla za Uruskim[46], Racięski – z dodatkiem do godła, przytaczany przez Gajla za Wittygiem[47], Strzałkowski – z dodatkiem do godła, przytaczany przez Gajla za Wittygiem[48], Wasilewski – z odmianą godła i klejnotu, przytaczany przez Gajla za Janem Ciechanowiczem.
Ponadto, brak jest w literaturze jednolitej opinii co do uznania za odmiany kilku innych, zbliżonych merytorycznie do Ostoi herbów.
Fincke – opisywany m.in. przez Uruskiego jako odmiana[49], uznane za odmiany przez Znamierowskiego, przez Gajla zaś nie, Ostaszewski – opisany m.in. przez Ostrowskiego jako odmiana[50], z czym zgadza się Znamierowski, zaś Gajl nie, Ostoja Pruska – opisywany m.in. przez Uruskiego jako odmiana, (autor wycofuje się z tej opinii kilka linijek później)[51], z czym nie zgadza się Ostrowski[52] (pierwotną opinię Uruskiego podziela Znamierowski, zaś Ostrowskiego – Gajl), Ostojczyk, uważany za odmianę przez Znamierowskiego[7], z czym nie zgadzają się Ostrowski i Gajl[52], Pokroszyński opisywany jako odmiana przez Ostrowskiego[53], i w pierwszej linijce opisu także przez Uruskiego(autor wycofuje się z tej opinii kilka linijek później)[54] (z Ostrowskim zgadza się Znamierowski[7], zaś Gajl – nie), Szyszko, uważany za odmianę Ostoi przez Znamierowskiego[7], zaś przez Gajla za odmianę herbu Odyniec, Wysocki, uważany za odmianę Ostoi przez Znamierowskiego[7], zaś przez Gajla (za Niesieckim) – nie, Zawadzki, uważany za odmianę Ostoi przez Znamierowskiego[7], zaś przez Gajla nie.
Juliusz Karol Ostrowski wymienia jeszcze odmiany ponumerowane III-VIII[20]:
Ostoja III − barwy nieznane, półksiężyce splecione ze sobą, nad nimi krzyż. Jest to wariant zrekonstruowany z drzeworytu, być może miał on przedstawiać raczej herb Prus II,
Ostoja IV − jest to wizerunek z pieczęci Dobiesława z Koszyc z 1381,
Ostoja V − dwa półksiężyce z krzyżykiem nad nimi. jest to wizerunek z pieczęci Macieja Wojewódki ze Szczodrkowic z 1442,
Ostoja VI − jest to wizerunek z pieczęci Jana Rokosza z Koszyc z 1456,
Ostoja VII − wizerunek z Roli Marszałkowskiej (Herbarz Złotego Runa),
Ostoja VIII − wizerunek z herbarza arsenalskiego (jak w Stemmata polonica).
--------------------------------------------------------------------------------
Odmiany arystokratyczne herbu Ostoja
(1/3)▶
Herb hrabiego Józefa Mikorskiego z 1798 roku◀(2/3)▶
Herb barona Rocha Lachowickiego-Czechowicza z 1783 – wersja w/g Ostrowskiego◀(3/3)
Herb barona Rocha Lachowickiego-Czechowicza z 1783 roku – wersja w/g Siebmachera
Odmiany zwykłe herbu Ostoja
(1/17)▶
Herb z legitymacji szlachectwa Błyszczanowicza w Kijowie, 1806 rok◀(2/17)▶
Herb z nobilitacji Jana i Ignacego Bogorajskich w 1775◀(3/17)▶
Odmiana przysługująca Gawłowskim◀(4/17)▶
Odmiana Kleczewkich (za Wittygiem)◀(5/17)▶
Herb z nobilitacji Stanisława Miklaszewskiego w 1569◀(6/17)▶
Herb rodziny Mokrzewskich (za Uruskim)◀(7/17)▶
Herb z nobilitacji Stanisława Nagórskiego w 1590◀(8/17)▶
Herb własny rodziny Orda◀(9/17)▶
Ostoja II, przysługiwała m.in. Okołowiczom i Osieckim◀(10/17)▶
Herb własny rodziny Plat (za Uruskim)◀(11/17)▶
Herb własny Racięskich (za Wittygiem)◀(12/17)▶
Herb Michała Sędziwoja z 1600◀(13/17)▶
Herb Ścibora ze Ściborzyc, to na nim wzorowano herb Sędziwoja◀(14/17)▶
Herb własny Strzałkowskich (za Wittygiem)◀(15/17)▶
Herb z nobilitacji Bazylego Turkuła z 1676 (za Siebmacherem i Hefnerem)◀(16/17)▶
Herb z nobilitacji Bazylego Turkuła z 1676 (za Niesieckim i Żernickim)◀(17/17)
Herb własny rodziny Wasilewskich (za Ciechanowiczem)
Niepewne odmiany herbu Ostoja
(1/9)▶
Herb Beniamina Fincke von Finckenthal z nobilitacji galicyjskiej w 1805◀(2/9)▶
Herb z nobilitacji galicyjskiej Michała Ostaszewskiego w 1785◀(3/9)▶
Herb z nobilitacji Ludwika Kralla z 1768◀(4/9)▶
Herb Ostoja Pruska, przysługująca m.in. rodzinie Finckenstein (nie mylić z Finckenthal), a także Skrzyszewskim (Skrzyszowskim) i Lniskim◀(5/9)▶
Odmiana Szyszków◀(6/9)▶
Herb Wysockich◀(7/9)▶
Herb Zawadzkich – wersja w/g przekazów rodzinnych◀(8/9)▶
Herb Zawadzkich – wersja w/g Niesieckiego i Żernickiego◀(9/9)
Herb Brodda-Zawadzkich – wersja w/g Niesieckiego i Chrząńskiego
Strona z Tablic odmian herbowych Chrząńskiego. Ostoja wraz z odmianami od drugiego (przedostatnia kolumna) do trzeciego rzędu
Bibliografia
Znamierowski, Alfred "Herbarz Rodowy", Warszawa 2004
Szymański Józef, "Nauki pomocnicze historii", Warszawa 2001
Piekosiński, Franciszek "Heraldyka polska wieków średnich", Kraków 1899
Ulanowski, Bolesław "Starodawne prawa polskiego pomniki", t.7, Kraków 1885
Przypisy
↑ Z czego około 280 jest unikalnych, natomiast reszta to zniekształcone, bądź oboczne formy. Do listy dopisano dwa potwierdzone w źródłach nazwiska, które u Gajla nie występują.
↑ 2,0 2,1 Brak tego nazwiska u Bonieckiego i Uruskiego, Boniecki przytacza nastepujące: pisali się Saryuszami z Jasiennej. Niesiecki wymienia ich pod ty m herbem, lecz w tekście przypisał im mylnie herb Ostoję, gdyż pieczątki ich z XVII-go wieku, przedstawiają h. Jelita, źródło: Jaklinski h. Jelita (pol.). wielcy.pl. [dostęp 6 październik 2010]., Boniecki, T.8, str.153
↑ Brak tego nazwiska u Gajla, źródło: Praca zbiorowa: Ostoja Illustrissimae Excellentissimae Domus In Piestrzce Piestrzeccianae gemina luna Regnatoris Poloniarum Solis Vicaria Gladio a Fidelitate Dexteritate Sapientia Sceptris probato Fidei Regi Legi Cum Colligatis Illustrissimarum Familiarum Sideribus et Armis militans Illvstrissimo Excellentissimo Domino D. Christophoro Antonio in Piestrzce Piestrzecki. 1725.
↑ Brak tego nazwiska u Gajla, źródło: Tadeusz Nowak: Kazimierz Siemienowicz, ca.1600-ca.1651. Warszawa: MON Press, 1969, s. 182.
↑ Brak tego nazwiska u Gajla, źródło: Tumilowicz h. Ostoja Family Genealogy Site.
↑ Z czego część autor przypisał nobilitowanym, którzy w rzeczywistości otrzymali Ostoję odmienną. Lista jest uboższa, ponieważ nie zawiera wielu form obocznych, oraz nazwisk pochodzących z niepewnych źródeł. Ponadto autor popełnił ewidentne błędy przypisując rodzinom Szyszkowskich i Ostaszewskich wyłącznie odmiany herbu Ostoja
↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 142. ISBN 83-7391-166-9.
↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Józef Szymański: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. Warszawa: PWN, 1993, ss. 138-141. ISBN 83-01-09797-3.
↑ 9,0 9,1 9,2 Józef Szymański: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa: DiG, 2001, s. 209. ISBN 83-7181-217-5.
↑ Oficjalna strona miasta Poniec. [dostęp 17 sierpnia 2010].
↑ 11,0 11,1 Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków: Akademia Umiejętności, 1899, s. 117.
↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 25. ISBN 83-7391-166-9.
↑ Jan Aleksander Gorczyn: Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa powiatow y miast głownych Korony Polskiey y W. X. L. według obiecadła dla pamięci łacnieyszey położone. Kraków: Aleksander Dymowski, 1630, s. 70.
↑ Wojciech Wijuk Kojałowicz: Ks. Wojciecha Wiiuka Kojałowicza Herbarz szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego zwany Nomenclator. Kraków: 1906, s. 91.
↑ Szymon Okolski: Orbis Poloni, In quo Antiqua Sarmatarum gentilitia et arma quaecunque a litera L, usque ad literam R (...) continentur (...). T. 2. Kraków: 1641-43, s. 356.
↑ Wacław Potocki: Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego. Kraków: 1696, s. 205.
↑ Antoni Swach: Herby polskie z Marcina Bielskiego, Jana Liwa Herbulta, W.O. Szymona Okolskiego Zakonu Kaznodziejskiego S.TB. z inszych autorów. Poznań: 1705, s. 94.
↑ 18,0 18,1 18,2 Kasper Niesiecki, Jan Nepomucen Bobrowicz: Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. T. 7. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 170.
↑ Aleksander Borysowicz Łakier: Russkaja geraldika. St. Petersburg: KNIGA, 1855, ss. 450 /art. 182/ XXI tabl.. (ros.)
↑ 20,0 20,1 20,2 Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897-1906, s. 246.
↑ Emilian Szeliga-Żernicki: Die polnischen Stammwappen : ihre Geschichte und ihre Sagen. Hamburg: Verlag vin Henri Grand, 1904, ss. tabl. VII.
↑ Zbigniew Leszczyc: Herby szlachty polskiej. T. 2. Poznań: Zakład Artystyczno-Chemigraficzny Antoniego Fiedlera, 1908, ss. tabl. LX.
↑ Stanisław Teodor Chrząński: Tablice odmian herbowych. Juliusz Karol Ostrowski, 1909, ss. III.
↑ Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, s. 254. ISBN 978-83-60597-10-1.
↑ Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, ss. 406-539. ISBN 978-83-60597-10-1.
↑ Anna Wajs: Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Warszawa: DiG, 2001, s. 87. ISBN 83-7181-173-X.
↑ Anna Wajs: Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Warszawa: DiG, 2001, s. 30. ISBN 83-7181-173-X.
↑ Anna Wajs: Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Warszawa: DiG, 2001, s. 122. ISBN 83-7181-173-X.
↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 262. ISBN 83-7391-166-9.
↑ Kasper Niesiecki, Jan Nepomucen Bobrowicz: Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. T. 9. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 19.
↑ Anna Wajs: Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Warszawa: DiG, 2001, s. 22. ISBN 83-7181-173-X.
↑ Anna Wajs: Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Warszawa: DiG, 2001, s. 99. ISBN 83-7181-173-X.
↑ Barbara Trelińska: Album armorum nobilium Regni Poloniae XV-XVIII saec.. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2001. ISBN 83-227-1715-6 strony= 646.
↑ Stanisław Dziadulewicz: Herbarz rodzin tatarskich w Polsce. Wilno: Nadkładem autora z zasiłkiem Komitetu Funduszu Kultury Narodowej, 1929, ss. 375,382,429,434.
↑ Bartosz Paprocki: Gniazdo cnoty : zkąd herby rycerstwa sławnego Krolestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Zmudzkiego y inszych Państw do tego Krolestwa nalezacych Książąt y Panow poczatek swoy maią. Kraków: 1578, s. 374.
↑ Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków: Akademia Umiejętności, 1899, s. 136.
↑ Aleksander Borysowicz Łakier: Russkaja geraldika. St. Petersburg: KNIGA, 1855, s. 450. (ros.)
↑ Andrzej Kostrzewski: Polskie herby w heraldyce szlachty rosyjskiej (pol.). [dostęp 12 czerwca 2010].
↑ Praca zbiorowa: Общий Гербовник дворянских родов Всероссийской Империи (Obszczij gerbovnik dvorianskich rodow Wsierossijskoj Imperii). T. 11. 1799, s. 49. (ros.)
↑ Ostoja i Junosza w herbie Karczówki. „Gazeta Wyborcza”.
↑ Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897-1906, s. 85.
↑ Wiktor Wittyg: Nieznana szlachta polska i jej herby. Kraków: 1908, s. 123.
↑ Wiktor Wittyg: Nieznana szlachta polska i jej herby. Kraków: 1908, s. 135.
↑ Seweryn Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 11. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1914, s. 225.
↑ Seweryn Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 12. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1915, s. 225.
↑ Seweryn Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 14. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1915, s. 57.
↑ Wiktor Wittyg: Nieznana szlachta polska i jej herby. Kraków: 1908, s. 262.
↑ Wiktor Wittyg: Nieznana szlachta polska i jej herby. Kraków: 1908, s. 310.
↑ Seweryn Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 4. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1907, s. 33.
↑ Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897-1906, s. 243.
↑ Seweryn Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 9. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1907, s. 185.
↑ 52,0 52,1 Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897-1906, s. 247.
↑ Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897-1906, s. 273.
↑ Seweryn Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 14. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1907, s. 175.
