Wielokulturowość w dziejach Polski

[Warka]

Współczesna Polska jest państwem względnie jednolitym zarówno pod względem etnicznym, jak i religijnym, a różność postaw wynika z przyjętego ustroju demokratycznego państwa prawa. Zjawiska globalne, takie jak migracja, sprawiają, że w Polsce zaczynają osiedlać się osoby pochodzące z innych państw i kontynentów, wzbogacające naszą kulturę o własną religię i zwyczaje. Możliwość swobodnego i niebywale taniego w skali historii podróżowania sprawia, że sami mieszkańcy Polski ulegają wpływom zewnętrznym, co wzbogaca ich kulturę i sposób rozumienia świata. Niemniej, sytuacja względnej jednorodności kontrastuje w historią Polski, z czasami, gdy mnogość postaw światopoglądowych wynikających z pochodzenia etnicznego i wyznawanych religii była bardzo istotnym czynnikiem kreowania tożsamości państwa.

Wielokulturowość w dawnej Polsce

Współczesna perspektywa wielokulturowości sięga do początków epoki nowożytnej. Społeczeństwa średniowiecza były z zasady wielokulturowe. Nie istniały współczesne pojęcia granic, osoby o różnym pochodzeniu mogły stanowić część danego społeczeństwa czy społeczności lokalnej o ile uzyskiwały odpowiednie przywileje od suwerena. Stąd w drabinie społecznej Polski epoki średniowiecza odnajdujemy osadnictwo na prawie niemieckim i kolonistów niemieckich, kupców żydowskich i pochodzenia wschodniego, w tym Tatarów, Ormian wyznania monofizyckiego. Cechą charakterystyczną społeczeństw epoki średniowiecza było pierwszeństwo przynależności stanowej, pochodzenie stanowiło czynnik drugorzędny.

W okresie I Rzeczpospolitej - Rzeczpospolitej Obojga Narodów wielokulturowość stała się czynnikiem charakterystycznym dla tego państwa. Po pierwsze pływał na to dwuczłonowy charakter państwa, na które składała się Korona (Królestwo Polskie) i Wielkie Księstwo Litewskie. Należy pamiętać, że historia I Rzeczpospolitej nie jest tylko historią Polski, ale także Litwy jako równoprawnego partnera, co więcej, jest także historią innych późniejszych narodów Europy Środkowej i Wschodniej, Rusinów - Ukraińców, Białorusinów, narodów bałtyckich. Unia Lubelska i inkorporacja do Korony ziem późniejszej Ukrainy zapoczątkowały okres burzliwych stosunków pomiędzy Polakami i Ukraińcami. Początkowo liczba Polaków i Rusinów na ziemiach I Rzeczpospolitej była niemalże równa (po około 5 milionów), z milionową ludnością litewską. Ważnymi mniejszościami byli Łotysze, Niemcy, mieszczańska ludność żydowska, ważny element drabiny społecznej, obecna była w Polsce od zarania dziejów Polski. Polska diaspora żydowska była jedną z największych w Europie.

W XVI wieku i w pierwszej połowie XVII wieku Rzeczpospolita była bardzo ważnym krajem na mapie europejskiej reformacji. Mieszczanie i szlachta chętnie przyjmowali luteranizm, kalwinizm i arianizm, który na obszarze Rzeczpospolitej, po schizmie w obrębie tego nurtu, zwany był wyznaniem braci polskich. Prusy Książęce, jedno z lenn Korony Polskiej, było pierwszym na świecie państwem, które przyjęło luteranizm i w którym kształtowały się pierwsze struktury luterańskie. Kształtujący i utrwalający się ustrój złotej wolności szlacheckiej, w którym szlachta jako stan stawała się suwerenem, uniemożliwiał, w przeciwieństwie do krajów Europy Zachodniej, powstanie konfliktów na tle religijnym. Rzeczpospolita, o bogatej tradycji tolerancji religijnej wobec Żydów i wyznawców prawosławia (przywileje i unie polsko-litewskie, zrównujące prawosławnych bojarów z polską szlachtą) była wyspą spokoju wśród wojen religijnych Europy XVI wieku. W 1570 roku protestanci Rzeczpospolitej, zagrożeni kontrreformacją, zawarli Zgodę Sandomierską, pierwszy w historii swoisty akt ekumenizmu. Pierwszy sejm konwokacyjny w 1573 roku w zawiązanej konfederacji warszawskiej przyznawał swobodę wyznania szlachcie; zapis ten, wpisany do artykułów henrykowskich, stał się jedną z podstaw ustroju do bezwarunkowego zaakceptowania przez każdego nowo obranego króla. Konfederacja warszawska sprawiła, że Rzeczpospolita stała się schronieniem dla protestantów, którzy zważywszy na prześladowania i wojny religijne w innych państwach obawiali się o własne życie. Po konfederacji warszawskiej przyjął się termin "państwo bez stosów" na określenie Rzeczpospolitej, która uniknęła wojen religijnych i ustanowiła tolerancję religijną. Reformacja w Rzeczpospolitej XVI i XVII wieku znacznie wpłynęła na rozwój kultury i języka polskiego w okresie renesansu. W 1563 roku wydana została protestancka Biblia Brzeska.

Tolerancja religijna dla protestantów nie przetrwała do końca I Rzeczpospolitej. Za czasów panowania Zygmunta III Wazy zdecydowanie zaczęły przeważać tendencje kontrreformacyjne a znaczny wpływ zyskał zakon jezuitów i jego przedstawiciel Piotr Skarga. W 1658 roku bracia polscy zostali skazani na banicję na skutek udziału w projekcie rozbioru Rzeczpospolitej w okresie potopu szwedzkiego (traktat z Radnot). Dziesięć lat później sejm zakazał pod groźbą śmierci opuszczania wyznania katolickiego. Utrwalony został w ten sposób podział na rody katolickie i protestanckie. Wraz ze wzrostem znaczenia kontrreformacji protestanci Rzeczpospolitej coraz częściej, wzorem grup protestanckich Europy Zachodniej, zaczęli opuszcza kontynent.

Kolejnym ważnym zagadnieniem dla I Rzeczpospolitej był stosunek do kresów wschodnich, przede wszystkim do Kozaczyzny i prawosławia. Kozacka wolność i silne oddziaływanie prawosławia na wschodzie Rzeczpospolitej stanowiły o bogactwie kulturowym kraju, ale jednocześnie powodowały zagorzenie ze strony Rosji, która rościła sobie prawo do opieki i zwierzchnictwa nad ludnością prawosławną. Unia Brzeska 1595 roku stanowiła próbę odpowiedzi na to zagorzenie. Niemniej, rozejm andruszowski i pokój Grzymułtowskiego z lat 1667 i 1686 sprawiły, że wielokulturowość kresów I Rzeczpospolitej mogła być wykorzystana przez Rosję na swoją korzyść. Nieumiejętność zagospodarowania wielokulturowości polsko-litewskiego wschodu była jednym z czynników umożliwiających późniejsze rozbiory Rzeczpospolitej.

Wielokulturowość II Rzeczpospolitej

Odrodzona w 1918 roku po Traktacie Ryskim 1921 roku II Rzeczpospolita ponownie stawała się państwem wielonarodowym, wieloetnicznym i wielowyznaniowym. Zasadnicza zmiana pomiędzy okresem I i II Rzeczpospolitej polega na nowych warunkach społecznych i politycznych - na znaczeniu nabrało pojęcie narodowości, niemalże nieznane lub inaczej rozumiane jeszcze w XVIII wieku. Przełom XIX i XX wieku przyniosły także pojęcia państwa narodowego i nacjonalizmu. Wielokulturowość II Rzeczpospolitej musiała tym samym nabrać zupełnie nowego charakteru i przynieść innego typu korzyści i zagrożenia społeczne i polityczne.

W 1922 roku politycy należący do mniejszości narodowych powołali Blok Mniejszości Narodowych (Ukraińcy, Białorusini, Żydzi, Niemcy) stanowiący realną siłę polityczną: w wyborach 1922 roku otrzymał 66 mandatów. Obecność mniejszości narodowych w polityce nie była akceptowana przez stronnictwa nacjonalistyczne (Narodową Demokrację - endecję). Zabójstwo pierwszego prezydenta II Rzeczpospolitej w grudniu 1922 roku, zaledwie pięć dni po objęciu urzędu, była wyrazem nacjonalizmu i nietolerancji części społeczeństwa i elit politycznych w warunkach kształtującej się dopiero demokracji. W latach trzydziestych XX wieku mniejszości narodowe padały ofiarą coraz bardziej aktywnej działalności polskich grup nacjonalistycznych, przede wszystkim Obozu Narodowo Radykalnego związanego z Obozem Wielkiej Polski. Zdelegalizowana organizacja otwarcie głosiła hasła antysemickie i rasistowskie, postulowała wprowadzania gett ławkowych dla ograniczenia liczby żydowskich studentów, atakowała sklepy i punkty usługowe prowadzone przez osoby o innym, niż polskie, pochodzeniu. Same władze sanacyjne dążyły do ograniczenia wpływu mniejszości narodowych na polską politykę, o czym świadczy malejąca liczba posłów mniejszościowych w sejmie okresu sanacyjnego autorytaryzmu. Wielokulturowość II Rzeczpospolitej przyniosła także jedne z najbardziej hańbiących kart w historii polskiej nietolerancji i nacjonalistycznego szowinizmu.

Ludność narodowości polskiej II Rzeczpospolitej stanowiła jedynie dwie trzecie całości (pomiędzy 64 a 69% wedle spisów ludnościowych lat 1921, 1931 i 1938). W niektórych województwach Polacy stanowili mniejszość na rzecz Ukraińców i Białorusinów i Litwinów. Ludność żydowska skupiona była w mniejszych miastach, gdzie wielokrotnie stanowiła co najmniej połowę ludności. W Warszawie ludność żydowska przekraczała jedną trzecią liczby mieszkańców, co sprawiało, że Warszawa, po Nowym Jorku, była drugim największym skupiskiem ludności żydowskiej na świecie. Na zachodzie kraju pozostawały duże skupiska mniejszości niemieckiej. Mały traktat wersalski podpisany przez Rzeczpospolitą 28 czerwca 1919 roku nakładał na Polskę bardzo restrykcyjne standardy w kontekście postępowania wobec mniejszości narodowych, analogiczne rozwiązanie nie obowiązywały w Niemczech wobec mniejszości polskiej, co wyznaczało nierówno prawny status mniejszości narodowych w Europie Środkowej epoki międzywojennej.

Obecność mniejszości narodowych, językowych, etnicznych i religijnych wpływał na wzbogacenie życia kulturalnego Polski. Wśród społeczności żydowskiej kwitła kultura języka jidysz. Różnorodność Polski i kultury polskiej przyczyniała się do bardzo otwartej działalności publicystycznej, w której podejmowano bardzo różnorodne tematy i opisywano różnorodność postaw i kultury, co czynił choćby Tadeusz Boy Żeleński. Z drugiej strony rządy II Rzeczpospolitej nie przyczyniały się do umożliwienia rozwoju osobom należącym do mniejszości narodowej. Wschód kraju nie był objęty wielkimi inwestycjami świadczącymi o modernizacji kraju (jak Centralny Okręg Przemysłowy), utrwalał się na nowoczesną Polskę A na zachodzie i zacofaną gospodarczo i społecznie Polskę B, wschód kraju, zamieszkałą właśnie przez Ukraińców i Białorusinów, dotkniętą analfabetyzmem, o archaicznej gospodarce opartej na rolnictwie.

Zanik wielokulturowości po II wojnie światowej

Tragedia II wojny światowej, Holokaustu i przesunięcie granic państwowych powodowały, że dawniej różnorodna Polska po 1945 roku nabrała charakteru jednolitego. W kwestii religii pomimo deklarowanego oficjalnego ateizmu w komunistycznym społeczeństwie powstała sytuacja niemalże jednowyznaniowości. Polska Rzeczpospolita Ludowa prowadziła też wiadomą politykę zacierania istniejących różnorodności, co przejawiało się w przymusowym spolszczaniu nazwisk i osłabianiu społeczności mniejszościowych, na przykład Ukraińców rozsiedlonych w całym kraju w akcji Wisła. Antysemickie wystąpienia roku 1968 przyczyniły się do wyjazdu z kraju pozostałej ludności żydowskiej, czy nawet ludności o domniemanym żydowskim pochodzeniu. Powrót do wielokulturowości możliwy stał się po 1989 roku dzięki otwarciu granic, wejściu Polski na arenę polityki globalnej i - pod wpływy globalizacji - umożliwieniu swobodnych podróży, zniesieniu cenzury i wprowadzeniu demokratycznych zasad swobody wypowiedzi i ekspresji, przejawiających się w swobodzie zrzeszania, wolności zgromadzeń, wolności wyznania. Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku i umożliwienie pracy i życia w innych krajach wspólnoty sprzyja powrotowi do wielokulturowości, zarówno poprzez nasiąkanie obcymi kulturami przez osoby, które wybrały (czasową) emigrację, jak i dzięki możliwości osiedlenia się w Polsce osób z innych państw zjednoczonej Europy.

Więcej... http://historia.gazeta.pl/historia/1,10 ... z1KTxagBCg