Historia Polski w pigułce

[Husarz]

1. Polska Piastów

Prehistoria ziem polskich. Jeśli za prehistorię Polski uważać okres od pojawienia się człowieka na obszarze obecnego państwa polskiego, to zaczęła się ona ok. pół miliona lat temu. Na północnej półkuli ziemskiej panowała wówczas epoka lodowcowa, datowana od ok. 1,6 mln do 8 tys. p.n.e. Pierwsze ślady człowieka homo erectus na terytoriom prapolskim odkryto w okolicy Trzebini, a jego następcę neandertalczyka ok. 100 tys. lat temu, w okresie paleolitu, w jaskiniach w Górach Świętokrzyskich. W jaskiniach tych znaleziono też narzędzia kamienne, jakimi człowiek ówczesny się posługiwał i kości największych zwierząt epoki, mamutów. Po epoce lodowcowej obszary Europy Środkowej pokryły się gęstymi lasami, obfitującymi w różnorodną zwierzynę. Żyjący w tym okresie ludzie (homo sapiens) byli koczownikami, zajmowali się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Do polowania służyły im kamienne topory, drewniane włócznie z grotami z krzemienia i łuki.
Przejście na osiadły tryb życia na terytoriach prapolskich dokonało się ok. 4 tys. lat p.n.e. Towarzyszyło mu zaprowadzenie rolnictwa i hodowli zwierzęcej. Liczne ślady tych pierwszych kultur rolniczych znaleziono na urodzajnych ziemiach Małopolski, Dolnego Śląska, Wielkopolski i Kujaw. Do jednych z najstarszych (XV-IV wiek p.n.e.) zaliczana jest kultura łużycka, uważana powszechnie za prasłowiańską. Charakteryzowało ją zastosowanie brązu do wyrobu narzędzi, broni i ozdób oraz pojawienie się pierwszych osad obronnych. Najbardziej znaną i zbadaną jest osada w Biskupinie, w której jednakowe domy oraz obwarowania obronne zbudowane zostały z pni drewnianych.
Mniej więcej w IV wieku p.n.e. nastąpił stopniowy upadek kultury łużyckiej. Na terytoriach przybałtyckich i w dorzeczach Warty i Wisły zastąpiła ją kultura pomorska plemion zachodniosłowiańskich, a na obszarach obecnego Śląska i Małopolski kultura lateńska, zapoczątkowana przez Celtów, przybyłych w III w. p.n.e. z zachodniej Europy. Epoka ta charakteryzowała się znacznym rozwojem produkcji i zastosowania żelaza, rozpowszechnieniem garncarstwa glinianego (koło garncarskie) i znacznym rozwojem rolnictwa m. in. dzięki zastosowaniu radła, okutego żelazem. Rozwinęła się tez wówczas produkcja bursztynów i soli, jako cenionych towarów użytkowych i handlowych.
Celtowie to, obok słowiańskich Wenedów, pierwszy lud znany z imienia, zamieszkujący prapolskie terytoria. Wymieszali się oni z miejscową ludnością, a następnie częściowo ulegli plemionom germańskim, Wandalom i Burgundom, przybyłym w I. wieku n.e. z północy Europy. Okres ich dominacji trwał do ok. III w. i określany jest mianem kultury przeworskiej. W międzyczasie ze Skandynawii przybyli jeszcze germańscy Goci i Gepidzi, którzy osiedlili się na Pomorzu Gdańskim. Cała środkowa Europa znajdowała się wówczas ponadto pod znacznymi wpływami kulturowymi i cywilizacyjnymi wielkiego śródziemnomorskiego Imperium Rzymskiego.
Gdy upadło Cesarstwo Zachodniorzymskie ludy germańskie z prapolskich obszarów zaczęły przemieszczać się na południe nad Morze Czarne, do Italii, Hiszpanii, a nawet północnej Afryki. W ich miejsce przywędrowały nowe ludy, zamieszkujące wcześniej dorzecza Dniepru i Donu. Były to wschodnie plemiona prasłowiańskie. Niosły ze sobą niższy stopień cywilizacji i kultury materialnej, lecz były prężniejsze demograficznie. Np. w VI w. słowiańskie plemiona nadłabskich Serbów i Chorwatów przeniknęły także na Półwysep Bałkański.
Szacuje się, że w połowie pierwszego tysiąclecia n.e. na całym terytorium obecnej Polski zamieszkiwało do pół miliona ludności. Głównie rolniczej, stosującej prymitywne wypaleniskowe metody uprawy. W IV w. terytoria przykarpackie uzależnione były od państwa Awarów, które zapewne posługiwało się wojownikami słowiańskimi w swych łupieżczych wyprawach do zachodniej Europy. Po okresie wielkich wędrówek ludów, czyli od ok. VII w., następował powolny wzrost gospodarczy, wprowadzone zostały stałe uprawy rolne, przybywało osad, zwłaszcza wzdłuż spławnych rzek i rozwijał się handel, także dalekosiężny. Przy czym eksport obejmował skóry, futra, miód pszczeli, wosk, woły, a zapewne także niewolników. Zaś import obejmował głównie wyroby metalowe, ceramiczne i złotnicze oraz broń.
W okresie wczesnego Średniowiecza do końca IX w., organizacja ludów słowiańskich ograniczała się jedynie do wspólnot plemiennych i rodowych. Pojawiły się grody, jako siedziby zwierzchniej władzy, naczelników i książąt plemiennych. Skupiali oni obok siebie drużyny wojów, dla celów obronnych, bądź napastniczych i ściągali daniny od swych podwładnych na budowę umocnień obronnych, zakup broni i utrzymanie grodów z ich dworami. Wśród licznych zorganizowanych we wspólnoty rodowe plemion słowiańskich w IX-X w. znane są plemiona: Dziadoszan, Ślęzan, Goleszan, Bobrzan, Opolan, Lędzian, Goplan, Mazowszan, Wolinian, Pyrzyczan, Pomorzan i największe Polan i Wiślan.
Księstwo Polan i Wiślan. Pierwsze państwa plemienne Wiślan i Polan zaistniały w IX wieku. Księstwo Wiślan powstało w dorzeczu górnej Wisły, na wschód od Księstwa Wielkomorawskiego, któremu prawdopodobnie pod koniec IX w. zostało podporządkowane. Księstwo Polan objęło terytoria północno-zachodnie obecnej Polski. Pierwsze historyczne wzmianki o nim pochodzą dopiero z połowy X w., zamieszkałe było przez słowiańskie plemiona Polan, Mazowszan, Pomorzan, Goplan, ludność zajmowała się rybołówstwem, łowiectwem i rolnictwem, wyznawała wielobóstwo. Najważniejszymi czczonymi bogami byli: Światowid - bóg wojny i urodzaju oraz Swarożyc - bóg słońca i ognia. Miejscami kultu były święte gaje, a w nich dęby, lipy i jawory.


Pierwszym znanym władcą Księstwa Polan był Mieszko I (960-992) z dynastii Piastów. Wg kroniki Galla Anonima (XII w.) był on już czwartym władcą państwa Polan po Siemowicie, Lestku i Siemysławie, wywodzących się z rodu Piasta, po obaleniu w ok. 850 r. złego władcy Popiela, którego myszy zjadły. Mieszko I władał ziemiami Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw i Pomorza Zachodniego, o których utrzymanie i rozszerzenie prowadził walki z najazdami niemieckich feudałów i z pomorskim szczepem Wieletów. W 972 r. jego wojowie odnieśli znaczące zwycięstwo nad niemieckimi wojskami margrabiego Marchii Łużyckiej Hodona w bitwie pod Cedynią na Pomorzu Zachodnim.
Mieszko I ugruntował pozycję Księstwa Polan wśród państw środkowej Europy przez przyjęcie w 966 r. chrztu i wiary katolickiej, jaka dominowała wtedy w Europie Zachodniej. Poprzedziło je zawarcie przymierza z księciem czeskim i ślub Mieszka z jego córką, Dobrawą. Stolicą państwa początkowo była Kruszwica nad jeziorem Gopło, potem Gniezno, jeden z największych ośrodków gospodarczych wśród istniejących grodów wczesnośredniowiecznych. W 990 r. do państwa Mieszka I włączone zostały Śląsk i Kraków, po zwycięskiej wojnie z Czechami, a przy wsparciu Cesarstwa Niemieckiego.


Do znacznego wzrostu potęgi i znaczenia księstwa przyczynił się kolejny władca Bolesław Chrobry (992-1025), syn Mieszka I. Głównie przez mądre sojusze, utrzymanie jedności państwa i powiększenie jego terytorium. Współdziałając z papieżem zwołał w Gnieźnie w 1000 r. synod biskupi, w związku z utworzeniem w tym mieście pierwszego arcybiskupstwa rzymsko-katolickiego w Polsce oraz biskupstw w Poznaniu, Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Na zjazd zaprosił cesarza niemieckiego Ottona III, zabiegając o jego przyjaźń i wsparcie, jako władcy najpotężniejszego państwa chrześcijańskiego Zachodu. Drugim powodem przyjazdu Ottona III był zamiar złożenia hołdu u grobu przyjaciela, biskupa czeskiego Wojciecha, zabitego w 997 r. w czasie misji chrystianizacyjnej wśród Prusów. Szczątki jego wykupione zostały na wagę złota przez Chrobrego, którego też staraniem już w 999 r. papież uznał Wojciecha za świętego. Otton III ocenił zasługi i znaczenie Chrobrego, a tym samym i Księstwa Polan, wręczając mu włócznię św. Maurycego z gwoździem z krzyża Chrystusa i swój diadem cesarski.
Po śmierci Ottona III, jego następca Henryk II wsparł jednakże pogańskich Wieletów, zagrażających z Pomorza Szczecińskiego Księstwu Polan, oraz wystąpił przeciwko sojuszom i ekspansji Chrobrego na sąsiednie południowe terytoria słowiańskie: Milsko, Łużyce, Morawy i Czechy. Doszło wówczas do trzech wojen niemiecko-polskich, toczonych z przerwami w latach 1002-1018. W zawartym po nich pokoju w Budziszynie, Chrobry utrzymał zdobyczne tereny Milska, Łużyc i Moraw. Równocześnie, interweniując w walkach dynastycznych na Rusi Kijowskiej, zdobył i złupił Kijów (miecz “Szczerbiec”), a w 1018 r. podporządkował sobie tzw. Grody Czerwieńskie, to jest tereny na wschód od Rzeszowa i Lublina do Bugu i Dniestru.
Królestwo Polskie. Zwieńczeniem panowania Bolesława Chrobrego była jego koronacja na króla w 1025 r., z przyzwolenia papieża, a po śmierci niechętnego Bolesławowi cesarza niemieckiego Henryka II. Wkrótce potem zmarł, zostawiając swe królestwo zjednoczone w granicach zbliżonych do obecnych, w szczególności bez Prus Wschodnich, lecz z Łużycami, Morawami i Słowacją. Pochowany został, obok swego ojca Mieszka I, w tumie poznańskim.
Kolejni władcy piastowscy rządzili ze zmiennym szczęściem. Syn Chrobrego Mieszko II (1025-34) musiał borykać się z anarchią, powodowaną przez możnowładców i jego braci, Bezpryma i Ottona, którzy realizując własne cele, sprzymierzali się z wrogami zewnętrznymi. Królestwo utraciło wtedy Łużyce i Morawy na rzecz Niemiec, Śląsk i Małopolskę zagarnęły Czechy, Słowację Węgry, natomiast Grody Czerwieńskie zajęte zostały przez Rusinów. W 1034 r. Mieszko II zginął, zaś w państwie nastał 5-letni okres bezprawia, buntów społecznych, najazdu czeskiego i praktycznie rozpadło się ono na kilka odrębnych księstw. Starszy syn Mieszka II nie potrafił rządzić, młodszy Kazimierz był mnichem i dopiero, gdy jego matka Ryksa uzyskała zgodę papieża, mógł zasiąść na książęcym tronie.
Kazimierz I Odnowiciel (1038-58) częściowo zjednoczył ziemie polskie, przy pomocy niemieckiego cesarza Henryka III i księcia Rusi Kijowskiej, Jarosława Mądrego. Następnie odbudował zniszczone grody oraz przeniósł stolicę do Krakowa. Zlikwidował też swą drużynę książęcą, której członkowie, mając obowiązek służby wojskowej na wezwanie księcia, stali się zaczynem stanu rycerskiego, a późniejszej szlachty.
Jego syn Bolesław II Śmiały (Szczodry) (1058-79) odniósł szereg sukcesów w swej polityce zewnętrznej, m.in. toczył zwycięskie wojny z cesarzem niemieckim Henrykiem IV i jego sojusznikami Czechami, ale utracił zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Natomiast odzyskał Grody Czerwieńskie, interweniując w spory dynastyczne pomiędzy Węgrami i Rusinami. Został koronowany na króla w 1076 r., niejako w nagrodę za współdziałanie z papieżem Grzegorzem VII w jego sporze o inwestyturę z cesarzem Henrykiem IV. Lecz nie zdołał stłumić buntu możnych, żądających osadzenia na tronie uległego im młodszego jego brata, Władysława Hermana. Po królewskim procesie sądowym i ukaraniu śmiercią jednego z nich, biskupa krakowskiego, Stanisława ze Szczepanowa, który wcześniej rzucił klątwę na króla, król uszedł, wraz z żoną i synem, na Węgry. Tam zmarł w 1081 r. w niejasnych okolicznościach, zaś syn Mieszko, przywołany do Polski przez Hermana, został otruty. Natomiast biskup Stanisław w połowie XIII w. uznany został przez stolicę apostolską za świętego.
Władysław I Herman (1079-1102) uzależnił się od cesarza niemieckiego, ożenił się też z jego siostrą, Judytą, wdową po królu węgierskim. Zrezygnował z przyjęcia korony, rządził zaś za niego palatyn (najwyższy urzędnik państwa) Sieciech, który przyczynił się znacząco do pogłębienia chrystianizacji, a także centralizacji władzy królewskiej. Jednakże Władysław I umierając, podzielił kraj na trzy części. Sam przejął Mazowsze, zaś swym synom przekazał: Zbigniewowi Wielkopolskę i Kujawy, a Bolesławowi Małopolskę i Śląsk.


Jeden z nich, Bolesław III Krzywousty (1102-1138) ponownie zjednoczył w 1107 r. państwo, usuwając od rządów swego starszego brata Zbigniewa, którego kazał oślepić za sprzymierzanie się z czeskimi książętami przeciwko niemu. Odbył potem pielgrzymkę w pokutnym worku do Gniezna dla uzyskania rozgrzeszenia. Rok wcześniej miała miejsce interwencja cesarza niemieckiego Henryka V, jego wojska weszły na Śląsk, oblegając Głogów, którego mieszkańcy stawili zacięty opór. Wojna zakończyła się polskim zwycięstwem w bitwie na Psim Polu pod Wrocławiem w 1109 r.
Po wcześniejszym zawarciu układów pokojowych z cesarzem niemieckim i Czechami Bolesław III w latach 1116-23 podbił Pomorze Gdańskie i Ziemię Lubuską oraz podporządkował sobie Pomorze Zachodnie wraz ze Szczecinem, które chrystianizował. Prowadził też walki na Rusi, a w 1135 r. złożył hołd lenny cesarzowi niemieckiemu z Pomorza i Rugii w zamian za uzyskanie od papieża samodzielności organizacji kościelnych w Polsce. W stolicach biskupich powstały szkoły katedralne, w nich tworzono księgozbiory i rozwijało się piśmiennictwo.
Od zarania rozwijania się plemiennych państw na ziemiach polskich, towarzyszył im rozwój i utrwalanie się feudalnego ustroju gospodarczo-społecznego. Charakteryzował się on powstaniem warstwy feudałów tj. możnych posiadaczy ziemi, którą otrzymywali z nadania monarchy, głównie za swe rycerskie zasługi. Tworzenie wielkich własności ziemskich dotyczyło również biskupstw i klasztorów, zwłaszcza cysterskich. Związane z tym były wzrost osadnictwa wiejskiego oraz intensyfikacja rolnictwa. Osadnictwo realizowano w dużym stopniu w oparciu o prawo niemieckie, wprowadzające rentę odrobkową i pieniężną dziesięcinę na rzecz pana, właściciela ziemi. Zaś intensyfikacja rolnictwa polegała na wprowadzeniu trójpolówki, zastosowaniu nawozów naturalnych i pługów z żelaznym ostrzem, zamiast drewnianych soch.
Od XI w. utwierdzają się ustrój i struktury państwa. Najwyższa władza administracyjna, sądownicza i gospodarcza należała do księcia. Pobierał on daniny w naturze i posługach od ludności i opłaty z eksploatacji bogactw naturalnych. Wysługiwał się w tym kasztelanami, którzy dzierżyli władzę w kasztelaniach, to jest okręgach grodowych, na jakie podzielony został kraj. Siły zbrojne państwa tworzyły stałe, konne drużyny książęce i możnowładców rodowych oraz pospolite ruszenie wojów, wywodzących się z wolnej ludności wiejskiej.
Rozbicie dzielnicowe. W swym testamencie Bolesław III Krzywousty dokonał podziału kraju pomiędzy czterech swych synów, lecz na zasadach senioratu, to jest dominacji najstarszego księcia-seniora, któremu przypadała uprzywilejowana dzielnica senioralna z Krakowem i Sandomierzem, i w którego rękach miały spoczywać wspólna, jednolita polityka zagraniczna oraz kościelna całego państwa. Księciem seniorem został Władysław II, który prócz ziemi krakowskiej otrzymał Śląsk i zwierzchnictwo nad Pomorzem, Bolesław przejął Mazowsze, Mieszko Wielkopolskę, zaś Henryk ziemię sandomierską. Piąty syn Kazimierz miał zostać mnichem.
Praktycznie ta zasada senioratu utrzymała się przez 90 lat, gdy księciami senioralnymi byli: Władysław II Wygnaniec (1138-46), Bolesław IV Kędzierzawy (1146-73), Mieszko III Stary (1173-77 i 1194-1202), Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94), Władysław III Laskonogi (1202, 1228) i Leszek Biały (1202-27). Po śmierci Leszka wszystkie dzielnice rządziły się samodzielnie, ulegając często dalszym podziałom.
Łącznie okres rozbicia dzielnicowego w Polsce trwał ok. 200 lat. Charakteryzował się wzajemnymi swarami, podbojami oraz zmianami granic i wpływów poszczególnych księstw. Od 1138 r. historia zanotowała aż 34 większych zmian granicznych, licząc do 1295 r., gdy książę wielkopolski i pomorski Przemysław II został koronowany na króla polskiego, po 220 latach nieistnienia tej godności.
W okresie rozbicia dzielnicowego miało miejsce szereg zdarzeń, które w znacznym stopniu wpłynęły na bieżące i przyszłe dzieje Polski. Należały do nich:
- działalność kronikarska Galla Anonima (...-1116) i kanonika Wincentego Kadłubka (1150-1223);
- zjazd w Łęczycy, na którym Kościół otrzymał znaczne przywileje gospodarcze;
- uzależnienie Pomorza Zachodniego od Cesarstwa Niemieckiego;
- w XII w. wyodrębnienie i podział Śląska, zniemczenie dynastii śląskich Piastów;
- sprowadzenie w 1226 r. na Ziemię Nieszawską i Chełmińską przez księcia Konrada Mazowieckiego Zakonu Krzyżackiego do walki z pogańskimi Prusami;
- w 1250 r. książę śląski Bolesław Rogatka sprzedał Marchii Brandenburskiej Ziemię Lubuską;
- najazdy Litwinów i Jadźwingów na Małopolskę w 1256 i 1264 r.;
- trzy najazdy Tatarów: w 1241 r., kiedy doszli do Legnicy na Śląsku, gdzie w walnej bitwie 9 kwietnia rozbili wojska księcia Henryka II Pobożnego; w 1259 r., gdy spalili Kraków, oraz w 1287 r.;
- zakończenie w 1283 r. podboju Prus przez Zakon Krzyżacki;
- kanonizacja na świętych biskupa krakowskiego Stanisława (1253) i żony księcia Henryka I Brodatego, Jadwigi (1267);
- rozwój produkcji i eksportu zbóż, bydła, drewna, soli, skór, płótna oraz rozwój handlu tranzytowego na szlakach z Europy przez imperium mongolskie do Chin i z Południa Wisłą i Bałtykiem do Skandynawii;
- zakładanie nowych miast na prawie magdeburskim przez kolonistów niemieckich, z czym wiąże się powstanie stanu mieszczańskiego; lokacja Krakowa w 1257 r., założenie Warszawy ok. 1300 r.;
- ukształtowanie się stanu rycerskiego, jako szlachty i jednolitego stanu chłopskiego;
- budowa licznych kościołów, katedr, opactw, parafii, a również ratuszy, sukiennic w stylu romańskim, a od połowy XIII w. w stylu gotyckim;
- nadanie wielu nowych przywilejów dla. możnych świeckich i kościelnych.
Scalenie dzielnic.
Próby zjednoczenia kraju podejmowali: Bolesław II Wstydliwy(1243-79), ożeniony z Kingą, córką króla węgierskiego; Leszek Czarny (1279-88), pogromca Litwinów i Jadźwingów, najeżdżających na ziemie polskie; Henryk Probus (1288-90), pozostający pod wpływami zgermanizowanego dworu czeskiego; Przemysław II (1295-96), koronowany w Gnieźnie, a zabity przez zbirów, nasłanych przez margrabiów branderburskich, liczących na anarchię w Polsce.
Faktyczne scalenie dzielnic nastąpiło wszak dopiero w 1300 r. przez króla czeskiego Wacława II (1300-05), z dynastii Przemyślidów, kiedy koronował się w Gnieźnie na króla polskiego i poślubił córkę Przemysława II, lub, jak uważają inni historycy, w 1320 r.,


gdy Władysław I Łokietek (1306-33), po opanowaniu większości dzielnic polskich, koronowany został w Krakowie. Łokietek do władzy doszedł w drodze walki z Wacławem czeskim, wygnany przez niego ukrywał się w jaskiniach Ojcowa, zabiegał też skutecznie w Rzymie o poparcie papieża Bonifacego VIII. Pełne zwycięstwo uzyskał Łokietek (Niezłomny), gdy Wacław II zmarł, a w rok potem także jego syn Wacław III, przez co wygasła dynastia Przemyślidów.
W 1309 r., w początkowym okresie panowania Władysława I Łokietka, Zakon Krzyżacki podstępnie zajął Pomorze Gdańskie, o którego odzyskanie toczył się potem proces przed sędziami papieskimi w Inowrocławiu. Krzyżacy nie uznali jednakże wyroku sądu, nakazującego im zwrot Pomorza Gdańskiego. Na tym tle doszło do wojny Polski z Zakonem, który sprzymierzony z Czechami, uderzył w 1331 r. na Kujawy. Słabsze wojska Łokietka stawiły niezwyciężonym dotąd Krzyżakom skuteczny opór, i w bitwie pod Płowcami niedaleko Włocławka, zadały im dotkliwe straty. W rozejmie zawartym w 1332 r. Zakon Krzyżacki utrzymał wszak Pomorze i Kujawy w swych rękach. Poszukując sojuszników, Łokietek zapoczątkował wtedy przymierze z Litwą i Węgrami. Zmarł na Wawelu w wieku 72 lat, z których 45 strawił na wojnach o zjednoczenie państwa polskiego.


Kazimierz Wielki (1333-70), syn Łokietka, po wieloletnich zatargach i rozprawie papieskiej w Warszawie, wreszcie w bezpośrednich rokowaniach z Zakonem Krzyżackim odzyskał w 1343 r. Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. W miejsce utraconych na rzecz Krzyżaków Pomorza Gdańskiego i uznania praw czeskich do Śląska, przyłączył do Polski w 1366 r. Ruś Czerwoną, to jest tereny od Przemyśla do Krzemieńca Podolskiego, z Haliczem i Lwowem, stanowiące 1/4 powierzchni królestwa i 30 procent jego zaludnienia. W latach 1350-57 prowadził walki z Litwinami o dalsze ziemie ruskie, planował też chrystianizację Litwy. Umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego. Zbudował około 50. zamków obronnych i warowni, Umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego, zbudował około 50. zamków obronnych i warowni, otoczył murami obronnymi 27 miast, wprowadził wojska zaciężne i artylerię, skodyfikował prawodawstwo (statuty wiślicki i piotrkowski), założył w 1364 r. uniwersytet w Kazimierzu-Krakowie, jako drugi, po praskim, w Europie Środkowej.
Za panowania Kazimierza Wielkiego rozbudowały się miasta, rozwinęło się rolnictwo, górnictwo, handel i rzemiosło, rozpowszechniło murowane budownictwo ceglane. Stąd powiedzenie “Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. W budownictwie monumentalnym, kościelnym, pałacowym dominował styl architektoniczny zwany gotykiem. Cechowało go zastosowanie strzelistych sklepień krzyżowo-żebrowych i murów przyporowych. Zakładane na prawie niemieckim miasta posiadały prostokątny układ ulic z centralnym rynkiem, przy którym lokalizowano ratusz, kościół, często sukiennice. Miasta były otaczane murami obronnymi.
Polska wówczas wiele znaczyła na arenie międzynarodowej. Przykładem może być Kongres Krakowski w 1364 r. z udziałem monarchów Niemiec, Francji, Danii, Brandenburgii, Cypru i wielu książąt dzielnicowych. Celem jego było utrzymanie pokoju w Europie i przygotowanie wyprawy krzyżowej przeciw Turcji, a zakończył się wystawną ucztą “u Wierzynka”. Po renesansie gospodarczo-kulturowym za panowania Kazimierza Wielkiego, Polska jawiła się jako silne, zasobne i znaczące państwo w Europie. Zagrażały jej jednakże dwaj poważni wrogowie: nawisające od północy Państwo Krzyżackie, realizujące swój niemiecki „Drang nach Osten” i islamska potęga Turcji osmańskiej, przybliżająca się do południowych granic Polski.
Kazimierz III Wielki był ostatnim królem dynastii piastowskiej. Był czterokrotnie żonaty, posiadał 5 córek, ale ani jednego syna, który mógłby przejąć po nim koronę.
Andewagenowie (1370-1386).
Następcą po Kazimierzu III Wielkim został Ludwik Węgierski (1370-82), syn jego siostry, Elżbiety Łokietkówny i Karola I, założyciela węgierskiej dynastii andewagenskiej. Była to transakcja uwarunkowana wcześniejszą pomocą Karola I Węgierskiego w podboju Rusi Czerwonej (Halickiej) i brakiem męskich potomków Kazimierza III. W ten sposób doszło do unii personalnej obu państw, to jest Polski i Węgier, połączonych osobą wspólnego monarchy. Na Węgrzech Ludwik panował 40 lat i w tym czasie to państwo szybko się rozwijało, zdobywając dominującą pozycję w regionie, natomiast w Polsce tylko 12 lat. Ponieważ na stałe przebywał na Węgrzech, w Krakowie rządy regencyjne sprawowała jego matka Elżbieta. By zdobyć poparcie w kraju prowadziła przychylną dla miast i stanu rycerskiego-szlachty politykę, m.in. zmniejszając znacznie wysokość podatku, tzw. poradlnego, od posiadanej ziemi. Dalsze przywileje otrzymała szlachta w 1374 r. w Koszycach, np. bez jej zgody król nie mógł podnosić ani wprowadzać nowych podatków. Przywileje koszyckie de facto stały się zaczynem nowego ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce. Dzięki nim Elżbieta uzyskała też zgodę szlachty i miast na uznanie praw dynastycznych przez córki Ludwika, który nie miał synów. Po śmierci Ludwika Węgierskiego została więc królową jego córka Jadwiga (1384-86). Na niej zakończyła się unia personalna polsko-węgierska, po niej nastała w Polsce dynastia Jagiellonów. W 1997 r. kanonizowana została na świętą.

[Husarz]

1. Polska Piastów

Prehistoria ziem polskich. Jeśli za prehistorię Polski uważać okres od pojawienia się człowieka na obszarze obecnego państwa polskiego, to zaczęła się ona ok. pół miliona lat temu. Na północnej półkuli ziemskiej panowała wówczas epoka lodowcowa, datowana od ok. 1,6 mln do 8 tys. p.n.e. Pierwsze ślady człowieka homo erectus na terytoriom prapolskim odkryto w okolicy Trzebini, a jego następcę neandertalczyka ok. 100 tys. lat temu, w okresie paleolitu, w jaskiniach w Górach Świętokrzyskich. W jaskiniach tych znaleziono też narzędzia kamienne, jakimi człowiek ówczesny się posługiwał i kości największych zwierząt epoki, mamutów. Po epoce lodowcowej obszary Europy Środkowej pokryły się gęstymi lasami, obfitującymi w różnorodną zwierzynę. Żyjący w tym okresie ludzie (homo sapiens) byli koczownikami, zajmowali się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Do polowania służyły im kamienne topory, drewniane włócznie z grotami z krzemienia i łuki.
Przejście na osiadły tryb życia na terytoriach prapolskich dokonało się ok. 4 tys. lat p.n.e. Towarzyszyło mu zaprowadzenie rolnictwa i hodowli zwierzęcej. Liczne ślady tych pierwszych kultur rolniczych znaleziono na urodzajnych ziemiach Małopolski, Dolnego Śląska, Wielkopolski i Kujaw. Do jednych z najstarszych (XV-IV wiek p.n.e.) zaliczana jest kultura łużycka, uważana powszechnie za prasłowiańską. Charakteryzowało ją zastosowanie brązu do wyrobu narzędzi, broni i ozdób oraz pojawienie się pierwszych osad obronnych. Najbardziej znaną i zbadaną jest osada w Biskupinie, w której jednakowe domy oraz obwarowania obronne zbudowane zostały z pni drewnianych.
Mniej więcej w IV wieku p.n.e. nastąpił stopniowy upadek kultury łużyckiej. Na terytoriach przybałtyckich i w dorzeczach Warty i Wisły zastąpiła ją kultura pomorska plemion zachodniosłowiańskich, a na obszarach obecnego Śląska i Małopolski kultura lateńska, zapoczątkowana przez Celtów, przybyłych w III w. p.n.e. z zachodniej Europy. Epoka ta charakteryzowała się znacznym rozwojem produkcji i zastosowania żelaza, rozpowszechnieniem garncarstwa glinianego (koło garncarskie) i znacznym rozwojem rolnictwa m. in. dzięki zastosowaniu radła, okutego żelazem. Rozwinęła się tez wówczas produkcja bursztynów i soli, jako cenionych towarów użytkowych i handlowych.
Celtowie to, obok słowiańskich Wenedów, pierwszy lud znany z imienia, zamieszkujący prapolskie terytoria. Wymieszali się oni z miejscową ludnością, a następnie częściowo ulegli plemionom germańskim, Wandalom i Burgundom, przybyłym w I. wieku n.e. z północy Europy. Okres ich dominacji trwał do ok. III w. i określany jest mianem kultury przeworskiej. W międzyczasie ze Skandynawii przybyli jeszcze germańscy Goci i Gepidzi, którzy osiedlili się na Pomorzu Gdańskim. Cała środkowa Europa znajdowała się wówczas ponadto pod znacznymi wpływami kulturowymi i cywilizacyjnymi wielkiego śródziemnomorskiego Imperium Rzymskiego.
Gdy upadło Cesarstwo Zachodniorzymskie ludy germańskie z prapolskich obszarów zaczęły przemieszczać się na południe nad Morze Czarne, do Italii, Hiszpanii, a nawet północnej Afryki. W ich miejsce przywędrowały nowe ludy, zamieszkujące wcześniej dorzecza Dniepru i Donu. Były to wschodnie plemiona prasłowiańskie. Niosły ze sobą niższy stopień cywilizacji i kultury materialnej, lecz były prężniejsze demograficznie. Np. w VI w. słowiańskie plemiona nadłabskich Serbów i Chorwatów przeniknęły także na Półwysep Bałkański.
Szacuje się, że w połowie pierwszego tysiąclecia n.e. na całym terytorium obecnej Polski zamieszkiwało do pół miliona ludności. Głównie rolniczej, stosującej prymitywne wypaleniskowe metody uprawy. W IV w. terytoria przykarpackie uzależnione były od państwa Awarów, które zapewne posługiwało się wojownikami słowiańskimi w swych łupieżczych wyprawach do zachodniej Europy. Po okresie wielkich wędrówek ludów, czyli od ok. VII w., następował powolny wzrost gospodarczy, wprowadzone zostały stałe uprawy rolne, przybywało osad, zwłaszcza wzdłuż spławnych rzek i rozwijał się handel, także dalekosiężny. Przy czym eksport obejmował skóry, futra, miód pszczeli, wosk, woły, a zapewne także niewolników. Zaś import obejmował głównie wyroby metalowe, ceramiczne i złotnicze oraz broń.
W okresie wczesnego Średniowiecza do końca IX w., organizacja ludów słowiańskich ograniczała się jedynie do wspólnot plemiennych i rodowych. Pojawiły się grody, jako siedziby zwierzchniej władzy, naczelników i książąt plemiennych. Skupiali oni obok siebie drużyny wojów, dla celów obronnych, bądź napastniczych i ściągali daniny od swych podwładnych na budowę umocnień obronnych, zakup broni i utrzymanie grodów z ich dworami. Wśród licznych zorganizowanych we wspólnoty rodowe plemion słowiańskich w IX-X w. znane są plemiona: Dziadoszan, Ślęzan, Goleszan, Bobrzan, Opolan, Lędzian, Goplan, Mazowszan, Wolinian, Pyrzyczan, Pomorzan i największe Polan i Wiślan.
Księstwo Polan i Wiślan. Pierwsze państwa plemienne Wiślan i Polan zaistniały w IX wieku. Księstwo Wiślan powstało w dorzeczu górnej Wisły, na wschód od Księstwa Wielkomorawskiego, któremu prawdopodobnie pod koniec IX w. zostało podporządkowane. Księstwo Polan objęło terytoria północno-zachodnie obecnej Polski. Pierwsze historyczne wzmianki o nim pochodzą dopiero z połowy X w., zamieszkałe było przez słowiańskie plemiona Polan, Mazowszan, Pomorzan, Goplan, ludność zajmowała się rybołówstwem, łowiectwem i rolnictwem, wyznawała wielobóstwo. Najważniejszymi czczonymi bogami byli: Światowid - bóg wojny i urodzaju oraz Swarożyc - bóg słońca i ognia. Miejscami kultu były święte gaje, a w nich dęby, lipy i jawory.


Pierwszym znanym władcą Księstwa Polan był Mieszko I (960-992) z dynastii Piastów. Wg kroniki Galla Anonima (XII w.) był on już czwartym władcą państwa Polan po Siemowicie, Lestku i Siemysławie, wywodzących się z rodu Piasta, po obaleniu w ok. 850 r. złego władcy Popiela, którego myszy zjadły. Mieszko I władał ziemiami Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw i Pomorza Zachodniego, o których utrzymanie i rozszerzenie prowadził walki z najazdami niemieckich feudałów i z pomorskim szczepem Wieletów. W 972 r. jego wojowie odnieśli znaczące zwycięstwo nad niemieckimi wojskami margrabiego Marchii Łużyckiej Hodona w bitwie pod Cedynią na Pomorzu Zachodnim.
Mieszko I ugruntował pozycję Księstwa Polan wśród państw środkowej Europy przez przyjęcie w 966 r. chrztu i wiary katolickiej, jaka dominowała wtedy w Europie Zachodniej. Poprzedziło je zawarcie przymierza z księciem czeskim i ślub Mieszka z jego córką, Dobrawą. Stolicą państwa początkowo była Kruszwica nad jeziorem Gopło, potem Gniezno, jeden z największych ośrodków gospodarczych wśród istniejących grodów wczesnośredniowiecznych. W 990 r. do państwa Mieszka I włączone zostały Śląsk i Kraków, po zwycięskiej wojnie z Czechami, a przy wsparciu Cesarstwa Niemieckiego.


Do znacznego wzrostu potęgi i znaczenia księstwa przyczynił się kolejny władca Bolesław Chrobry (992-1025), syn Mieszka I. Głównie przez mądre sojusze, utrzymanie jedności państwa i powiększenie jego terytorium. Współdziałając z papieżem zwołał w Gnieźnie w 1000 r. synod biskupi, w związku z utworzeniem w tym mieście pierwszego arcybiskupstwa rzymsko-katolickiego w Polsce oraz biskupstw w Poznaniu, Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Na zjazd zaprosił cesarza niemieckiego Ottona III, zabiegając o jego przyjaźń i wsparcie, jako władcy najpotężniejszego państwa chrześcijańskiego Zachodu. Drugim powodem przyjazdu Ottona III był zamiar złożenia hołdu u grobu przyjaciela, biskupa czeskiego Wojciecha, zabitego w 997 r. w czasie misji chrystianizacyjnej wśród Prusów. Szczątki jego wykupione zostały na wagę złota przez Chrobrego, którego też staraniem już w 999 r. papież uznał Wojciecha za świętego. Otton III ocenił zasługi i znaczenie Chrobrego, a tym samym i Księstwa Polan, wręczając mu włócznię św. Maurycego z gwoździem z krzyża Chrystusa i swój diadem cesarski.
Po śmierci Ottona III, jego następca Henryk II wsparł jednakże pogańskich Wieletów, zagrażających z Pomorza Szczecińskiego Księstwu Polan, oraz wystąpił przeciwko sojuszom i ekspansji Chrobrego na sąsiednie południowe terytoria słowiańskie: Milsko, Łużyce, Morawy i Czechy. Doszło wówczas do trzech wojen niemiecko-polskich, toczonych z przerwami w latach 1002-1018. W zawartym po nich pokoju w Budziszynie, Chrobry utrzymał zdobyczne tereny Milska, Łużyc i Moraw. Równocześnie, interweniując w walkach dynastycznych na Rusi Kijowskiej, zdobył i złupił Kijów (miecz “Szczerbiec”), a w 1018 r. podporządkował sobie tzw. Grody Czerwieńskie, to jest tereny na wschód od Rzeszowa i Lublina do Bugu i Dniestru.
Królestwo Polskie. Zwieńczeniem panowania Bolesława Chrobrego była jego koronacja na króla w 1025 r., z przyzwolenia papieża, a po śmierci niechętnego Bolesławowi cesarza niemieckiego Henryka II. Wkrótce potem zmarł, zostawiając swe królestwo zjednoczone w granicach zbliżonych do obecnych, w szczególności bez Prus Wschodnich, lecz z Łużycami, Morawami i Słowacją. Pochowany został, obok swego ojca Mieszka I, w tumie poznańskim.
Kolejni władcy piastowscy rządzili ze zmiennym szczęściem. Syn Chrobrego Mieszko II (1025-34) musiał borykać się z anarchią, powodowaną przez możnowładców i jego braci, Bezpryma i Ottona, którzy realizując własne cele, sprzymierzali się z wrogami zewnętrznymi. Królestwo utraciło wtedy Łużyce i Morawy na rzecz Niemiec, Śląsk i Małopolskę zagarnęły Czechy, Słowację Węgry, natomiast Grody Czerwieńskie zajęte zostały przez Rusinów. W 1034 r. Mieszko II zginął, zaś w państwie nastał 5-letni okres bezprawia, buntów społecznych, najazdu czeskiego i praktycznie rozpadło się ono na kilka odrębnych księstw. Starszy syn Mieszka II nie potrafił rządzić, młodszy Kazimierz był mnichem i dopiero, gdy jego matka Ryksa uzyskała zgodę papieża, mógł zasiąść na książęcym tronie.
Kazimierz I Odnowiciel (1038-58) częściowo zjednoczył ziemie polskie, przy pomocy niemieckiego cesarza Henryka III i księcia Rusi Kijowskiej, Jarosława Mądrego. Następnie odbudował zniszczone grody oraz przeniósł stolicę do Krakowa. Zlikwidował też swą drużynę książęcą, której członkowie, mając obowiązek służby wojskowej na wezwanie księcia, stali się zaczynem stanu rycerskiego, a późniejszej szlachty.
Jego syn Bolesław II Śmiały (Szczodry) (1058-79) odniósł szereg sukcesów w swej polityce zewnętrznej, m.in. toczył zwycięskie wojny z cesarzem niemieckim Henrykiem IV i jego sojusznikami Czechami, ale utracił zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Natomiast odzyskał Grody Czerwieńskie, interweniując w spory dynastyczne pomiędzy Węgrami i Rusinami. Został koronowany na króla w 1076 r., niejako w nagrodę za współdziałanie z papieżem Grzegorzem VII w jego sporze o inwestyturę z cesarzem Henrykiem IV. Lecz nie zdołał stłumić buntu możnych, żądających osadzenia na tronie uległego im młodszego jego brata, Władysława Hermana. Po królewskim procesie sądowym i ukaraniu śmiercią jednego z nich, biskupa krakowskiego, Stanisława ze Szczepanowa, który wcześniej rzucił klątwę na króla, król uszedł, wraz z żoną i synem, na Węgry. Tam zmarł w 1081 r. w niejasnych okolicznościach, zaś syn Mieszko, przywołany do Polski przez Hermana, został otruty. Natomiast biskup Stanisław w połowie XIII w. uznany został przez stolicę apostolską za świętego.
Władysław I Herman (1079-1102) uzależnił się od cesarza niemieckiego, ożenił się też z jego siostrą, Judytą, wdową po królu węgierskim. Zrezygnował z przyjęcia korony, rządził zaś za niego palatyn (najwyższy urzędnik państwa) Sieciech, który przyczynił się znacząco do pogłębienia chrystianizacji, a także centralizacji władzy królewskiej. Jednakże Władysław I umierając, podzielił kraj na trzy części. Sam przejął Mazowsze, zaś swym synom przekazał: Zbigniewowi Wielkopolskę i Kujawy, a Bolesławowi Małopolskę i Śląsk.


Jeden z nich, Bolesław III Krzywousty (1102-1138) ponownie zjednoczył w 1107 r. państwo, usuwając od rządów swego starszego brata Zbigniewa, którego kazał oślepić za sprzymierzanie się z czeskimi książętami przeciwko niemu. Odbył potem pielgrzymkę w pokutnym worku do Gniezna dla uzyskania rozgrzeszenia. Rok wcześniej miała miejsce interwencja cesarza niemieckiego Henryka V, jego wojska weszły na Śląsk, oblegając Głogów, którego mieszkańcy stawili zacięty opór. Wojna zakończyła się polskim zwycięstwem w bitwie na Psim Polu pod Wrocławiem w 1109 r.
Po wcześniejszym zawarciu układów pokojowych z cesarzem niemieckim i Czechami Bolesław III w latach 1116-23 podbił Pomorze Gdańskie i Ziemię Lubuską oraz podporządkował sobie Pomorze Zachodnie wraz ze Szczecinem, które chrystianizował. Prowadził też walki na Rusi, a w 1135 r. złożył hołd lenny cesarzowi niemieckiemu z Pomorza i Rugii w zamian za uzyskanie od papieża samodzielności organizacji kościelnych w Polsce. W stolicach biskupich powstały szkoły katedralne, w nich tworzono księgozbiory i rozwijało się piśmiennictwo.
Od zarania rozwijania się plemiennych państw na ziemiach polskich, towarzyszył im rozwój i utrwalanie się feudalnego ustroju gospodarczo-społecznego. Charakteryzował się on powstaniem warstwy feudałów tj. możnych posiadaczy ziemi, którą otrzymywali z nadania monarchy, głównie za swe rycerskie zasługi. Tworzenie wielkich własności ziemskich dotyczyło również biskupstw i klasztorów, zwłaszcza cysterskich. Związane z tym były wzrost osadnictwa wiejskiego oraz intensyfikacja rolnictwa. Osadnictwo realizowano w dużym stopniu w oparciu o prawo niemieckie, wprowadzające rentę odrobkową i pieniężną dziesięcinę na rzecz pana, właściciela ziemi. Zaś intensyfikacja rolnictwa polegała na wprowadzeniu trójpolówki, zastosowaniu nawozów naturalnych i pługów z żelaznym ostrzem, zamiast drewnianych soch.
Od XI w. utwierdzają się ustrój i struktury państwa. Najwyższa władza administracyjna, sądownicza i gospodarcza należała do księcia. Pobierał on daniny w naturze i posługach od ludności i opłaty z eksploatacji bogactw naturalnych. Wysługiwał się w tym kasztelanami, którzy dzierżyli władzę w kasztelaniach, to jest okręgach grodowych, na jakie podzielony został kraj. Siły zbrojne państwa tworzyły stałe, konne drużyny książęce i możnowładców rodowych oraz pospolite ruszenie wojów, wywodzących się z wolnej ludności wiejskiej.
Rozbicie dzielnicowe. W swym testamencie Bolesław III Krzywousty dokonał podziału kraju pomiędzy czterech swych synów, lecz na zasadach senioratu, to jest dominacji najstarszego księcia-seniora, któremu przypadała uprzywilejowana dzielnica senioralna z Krakowem i Sandomierzem, i w którego rękach miały spoczywać wspólna, jednolita polityka zagraniczna oraz kościelna całego państwa. Księciem seniorem został Władysław II, który prócz ziemi krakowskiej otrzymał Śląsk i zwierzchnictwo nad Pomorzem, Bolesław przejął Mazowsze, Mieszko Wielkopolskę, zaś Henryk ziemię sandomierską. Piąty syn Kazimierz miał zostać mnichem.
Praktycznie ta zasada senioratu utrzymała się przez 90 lat, gdy księciami senioralnymi byli: Władysław II Wygnaniec (1138-46), Bolesław IV Kędzierzawy (1146-73), Mieszko III Stary (1173-77 i 1194-1202), Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94), Władysław III Laskonogi (1202, 1228) i Leszek Biały (1202-27). Po śmierci Leszka wszystkie dzielnice rządziły się samodzielnie, ulegając często dalszym podziałom.
Łącznie okres rozbicia dzielnicowego w Polsce trwał ok. 200 lat. Charakteryzował się wzajemnymi swarami, podbojami oraz zmianami granic i wpływów poszczególnych księstw. Od 1138 r. historia zanotowała aż 34 większych zmian granicznych, licząc do 1295 r., gdy książę wielkopolski i pomorski Przemysław II został koronowany na króla polskiego, po 220 latach nieistnienia tej godności.
W okresie rozbicia dzielnicowego miało miejsce szereg zdarzeń, które w znacznym stopniu wpłynęły na bieżące i przyszłe dzieje Polski. Należały do nich:
- działalność kronikarska Galla Anonima (...-1116) i kanonika Wincentego Kadłubka (1150-1223);
- zjazd w Łęczycy, na którym Kościół otrzymał znaczne przywileje gospodarcze;
- uzależnienie Pomorza Zachodniego od Cesarstwa Niemieckiego;
- w XII w. wyodrębnienie i podział Śląska, zniemczenie dynastii śląskich Piastów;
- sprowadzenie w 1226 r. na Ziemię Nieszawską i Chełmińską przez księcia Konrada Mazowieckiego Zakonu Krzyżackiego do walki z pogańskimi Prusami;
- w 1250 r. książę śląski Bolesław Rogatka sprzedał Marchii Brandenburskiej Ziemię Lubuską;
- najazdy Litwinów i Jadźwingów na Małopolskę w 1256 i 1264 r.;
- trzy najazdy Tatarów: w 1241 r., kiedy doszli do Legnicy na Śląsku, gdzie w walnej bitwie 9 kwietnia rozbili wojska księcia Henryka II Pobożnego; w 1259 r., gdy spalili Kraków, oraz w 1287 r.;
- zakończenie w 1283 r. podboju Prus przez Zakon Krzyżacki;
- kanonizacja na świętych biskupa krakowskiego Stanisława (1253) i żony księcia Henryka I Brodatego, Jadwigi (1267);
- rozwój produkcji i eksportu zbóż, bydła, drewna, soli, skór, płótna oraz rozwój handlu tranzytowego na szlakach z Europy przez imperium mongolskie do Chin i z Południa Wisłą i Bałtykiem do Skandynawii;
- zakładanie nowych miast na prawie magdeburskim przez kolonistów niemieckich, z czym wiąże się powstanie stanu mieszczańskiego; lokacja Krakowa w 1257 r., założenie Warszawy ok. 1300 r.;
- ukształtowanie się stanu rycerskiego, jako szlachty i jednolitego stanu chłopskiego;
- budowa licznych kościołów, katedr, opactw, parafii, a również ratuszy, sukiennic w stylu romańskim, a od połowy XIII w. w stylu gotyckim;
- nadanie wielu nowych przywilejów dla. możnych świeckich i kościelnych.
Scalenie dzielnic.
Próby zjednoczenia kraju podejmowali: Bolesław II Wstydliwy(1243-79), ożeniony z Kingą, córką króla węgierskiego; Leszek Czarny (1279-88), pogromca Litwinów i Jadźwingów, najeżdżających na ziemie polskie; Henryk Probus (1288-90), pozostający pod wpływami zgermanizowanego dworu czeskiego; Przemysław II (1295-96), koronowany w Gnieźnie, a zabity przez zbirów, nasłanych przez margrabiów branderburskich, liczących na anarchię w Polsce.
Faktyczne scalenie dzielnic nastąpiło wszak dopiero w 1300 r. przez króla czeskiego Wacława II (1300-05), z dynastii Przemyślidów, kiedy koronował się w Gnieźnie na króla polskiego i poślubił córkę Przemysława II, lub, jak uważają inni historycy, w 1320 r.,


gdy Władysław I Łokietek (1306-33), po opanowaniu większości dzielnic polskich, koronowany został w Krakowie. Łokietek do władzy doszedł w drodze walki z Wacławem czeskim, wygnany przez niego ukrywał się w jaskiniach Ojcowa, zabiegał też skutecznie w Rzymie o poparcie papieża Bonifacego VIII. Pełne zwycięstwo uzyskał Łokietek (Niezłomny), gdy Wacław II zmarł, a w rok potem także jego syn Wacław III, przez co wygasła dynastia Przemyślidów.
W 1309 r., w początkowym okresie panowania Władysława I Łokietka, Zakon Krzyżacki podstępnie zajął Pomorze Gdańskie, o którego odzyskanie toczył się potem proces przed sędziami papieskimi w Inowrocławiu. Krzyżacy nie uznali jednakże wyroku sądu, nakazującego im zwrot Pomorza Gdańskiego. Na tym tle doszło do wojny Polski z Zakonem, który sprzymierzony z Czechami, uderzył w 1331 r. na Kujawy. Słabsze wojska Łokietka stawiły niezwyciężonym dotąd Krzyżakom skuteczny opór, i w bitwie pod Płowcami niedaleko Włocławka, zadały im dotkliwe straty. W rozejmie zawartym w 1332 r. Zakon Krzyżacki utrzymał wszak Pomorze i Kujawy w swych rękach. Poszukując sojuszników, Łokietek zapoczątkował wtedy przymierze z Litwą i Węgrami. Zmarł na Wawelu w wieku 72 lat, z których 45 strawił na wojnach o zjednoczenie państwa polskiego.


Kazimierz Wielki (1333-70), syn Łokietka, po wieloletnich zatargach i rozprawie papieskiej w Warszawie, wreszcie w bezpośrednich rokowaniach z Zakonem Krzyżackim odzyskał w 1343 r. Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. W miejsce utraconych na rzecz Krzyżaków Pomorza Gdańskiego i uznania praw czeskich do Śląska, przyłączył do Polski w 1366 r. Ruś Czerwoną, to jest tereny od Przemyśla do Krzemieńca Podolskiego, z Haliczem i Lwowem, stanowiące 1/4 powierzchni królestwa i 30 procent jego zaludnienia. W latach 1350-57 prowadził walki z Litwinami o dalsze ziemie ruskie, planował też chrystianizację Litwy. Umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego. Zbudował około 50. zamków obronnych i warowni, Umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego, zbudował około 50. zamków obronnych i warowni, otoczył murami obronnymi 27 miast, wprowadził wojska zaciężne i artylerię, skodyfikował prawodawstwo (statuty wiślicki i piotrkowski), założył w 1364 r. uniwersytet w Kazimierzu-Krakowie, jako drugi, po praskim, w Europie Środkowej.
Za panowania Kazimierza Wielkiego rozbudowały się miasta, rozwinęło się rolnictwo, górnictwo, handel i rzemiosło, rozpowszechniło murowane budownictwo ceglane. Stąd powiedzenie “Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. W budownictwie monumentalnym, kościelnym, pałacowym dominował styl architektoniczny zwany gotykiem. Cechowało go zastosowanie strzelistych sklepień krzyżowo-żebrowych i murów przyporowych. Zakładane na prawie niemieckim miasta posiadały prostokątny układ ulic z centralnym rynkiem, przy którym lokalizowano ratusz, kościół, często sukiennice. Miasta były otaczane murami obronnymi.
Polska wówczas wiele znaczyła na arenie międzynarodowej. Przykładem może być Kongres Krakowski w 1364 r. z udziałem monarchów Niemiec, Francji, Danii, Brandenburgii, Cypru i wielu książąt dzielnicowych. Celem jego było utrzymanie pokoju w Europie i przygotowanie wyprawy krzyżowej przeciw Turcji, a zakończył się wystawną ucztą “u Wierzynka”. Po renesansie gospodarczo-kulturowym za panowania Kazimierza Wielkiego, Polska jawiła się jako silne, zasobne i znaczące państwo w Europie. Zagrażały jej jednakże dwaj poważni wrogowie: nawisające od północy Państwo Krzyżackie, realizujące swój niemiecki „Drang nach Osten” i islamska potęga Turcji osmańskiej, przybliżająca się do południowych granic Polski.
Kazimierz III Wielki był ostatnim królem dynastii piastowskiej. Był czterokrotnie żonaty, posiadał 5 córek, ale ani jednego syna, który mógłby przejąć po nim koronę.
Andewagenowie (1370-1386).
Następcą po Kazimierzu III Wielkim został Ludwik Węgierski (1370-82), syn jego siostry, Elżbiety Łokietkówny i Karola I, założyciela węgierskiej dynastii andewagenskiej. Była to transakcja uwarunkowana wcześniejszą pomocą Karola I Węgierskiego w podboju Rusi Czerwonej (Halickiej) i brakiem męskich potomków Kazimierza III. W ten sposób doszło do unii personalnej obu państw, to jest Polski i Węgier, połączonych osobą wspólnego monarchy. Na Węgrzech Ludwik panował 40 lat i w tym czasie to państwo szybko się rozwijało, zdobywając dominującą pozycję w regionie, natomiast w Polsce tylko 12 lat. Ponieważ na stałe przebywał na Węgrzech, w Krakowie rządy regencyjne sprawowała jego matka Elżbieta. By zdobyć poparcie w kraju prowadziła przychylną dla miast i stanu rycerskiego-szlachty politykę, m.in. zmniejszając znacznie wysokość podatku, tzw. poradlnego, od posiadanej ziemi. Dalsze przywileje otrzymała szlachta w 1374 r. w Koszycach, np. bez jej zgody król nie mógł podnosić ani wprowadzać nowych podatków. Przywileje koszyckie de facto stały się zaczynem nowego ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce. Dzięki nim Elżbieta uzyskała też zgodę szlachty i miast na uznanie praw dynastycznych przez córki Ludwika, który nie miał synów. Po śmierci Ludwika Węgierskiego została więc królową jego córka Jadwiga (1384-86). Na niej zakończyła się unia personalna polsko-węgierska, po niej nastała w Polsce dynastia Jagiellonów. W 1997 r. kanonizowana została na świętą.