ZARYS HISTORII EMIGRACJI Z ZIEM POLSKICH
: 25 wrz 2012, 21:45
Zarys historii emigracji.
Oprac.: Dr Anna Mazurkiewicz
Gdynia, 17 X 2011r.
ZARYS HISTORII EMIGRACJI Z ZIEM POLSKICH
Wstęp
1. Terminologia – zakres pojęciowy
2. Cechy charakterystyczne polskich migracji
3. Podział chronologiczny emigracji z ziem polskich
3.1. X-XVI w. – Polska obszarem imigracji
3.2. Polska przedrozbiorowa – początki emigracji z ziem polskich
3.3. Pod zaborami
3.3.1. Wielka Emigracja
3.3.2. Emigracja z zaboru pruskiego
3.3.3. Emigracja z zaboru rosyjskiego
3.3.4. Emigracja z zaboru austriackiego
3.4. Odrodzenie państwa polskiego – II Rzeczpospolita
3.5. „Czarna dekada”
3.6. Polska Ludowa
3.6.1. „Kraj bez wyjścia”
3.6.2. Emigracja ludności żydowskiej
3.6.3. Emigracja ludności niemieckiej
3.6.4. Emigracja z PRL
13.7. Emigracja z Polski po upadku komunizmu
3.8. Polska w Unii Europejskiej
3.9. Współczesne migracje Polaków
4. Rekomendacje bibliograficzne
WSTĘP
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie głównych okresów i kierunków w historii
emigracji z ziem polskich. W oparciu o dostępną literaturę przedmiotu wskazane tu zostały
główne fazy, procesy i najistotniejsze zmiany w procesach polskiego wychodźstwa,
zmieniająca się rola i znaczenie emigracji polskiej. Z uwagi na charakter niniejszego
opracowania – tj. przegląd procesów migracyjnych z ziem polskich na przestrzeni dziejów –
pominięto w nim charakterystyki wybitnych polskich emigrantów, przynoszących splendoru
Polsce naukowców, artystów, bohaterów wojennych, ludzi o nieprzeciętnych życiorysach,
a także tych, które swoją działalnością na wychodźstwie wywarły największy wpływ na
dzieje Polski i świata. Zgodnie z przyjętym założeniem Muzeum Emigracji nie ma być
kolekcją wspomnień postaci pomnikowych i ich dorobku, lecz spojrzeniem na fenomen
polskiego wychodźstwa przez pryzmat zwyczajnych ludzi.
TERMINOLOGIA – ZAKRES POJĘCIOWY
Czym jest emigracja? Klasyczna definicja słowa emigracja odnosi się do okresu, w którym
istniały już państwa narodowe. Dla ujęcia zjawisk związanych z wcześniejszą wędrówką
ludzi bardziej adekwatny byłby termin migracja (zob. wybór literatury dot. typologii
migracji). W zasadzie można przyjąć, że migracja to stała, lub na poły stała zmiana miejsca
pobytu (Adam Walaszek). Przyjmując tę uproszczoną definicję uciekamy od dyskusji nt.
przenikania się poszczególnych typów (przymusowa - dobrowolna, stała - czasowa itd.).
Podczas kiedy słowo migracja oddaje ruch, wędrówkę ludzi, emigracja wskazuje na
konsekwencje tego ruchu: uchodźstwo (przebywanie na emigracji), osadnictwo, lub
kolonizację (pozostanie na emigracji). Ponadto w języku polskim słowo „emigracja”
oznaczać może zarówno ruch, opuszczenie kraju ojczystego, stałe bądź czasowe osiedlenie
poza granicami ojczyzny, ale także zbiorowość – diasporę, Polonię, lub też ewentualnie fale
emigracyjne (np. Wielka Emigracja, emigracja pomarcowa). W niniejszym opracowaniu
termin emigracja oznaczać będzie opuszczenie obszaru Polski i ziem polskich pod zaborami
(zmiana otoczenia kulturowego, etnicznego) przez ludność, którą w nowoczesnym ujęciu
uznać można byłoby za obywateli polskich. To właśnie w takim, dziewiętnastoi dwudziestowiecznym ujęciu „emigracji” - jako wyjścia z ziemi ojczystej - nazwa „Muzeum
Emigracji” ze wskazaniem na Gdynię i rolę portu morskiego jest zasadna i trafna.
Migracje jednostek i grup na przestrzeni dziejów uwarunkowane były wieloma czynnikami,
dla których wspólnym mianownikiem pozostawał nierównomierny rozwój gospodarczy
świata, nierówny przyrost naturalny w różnych jego regionach, a także różny poziom swobód
dostępnych dla jednostek, czy grup. Nawet migracje dobrowolne były często wymuszone
nędzą, a polityczne – stanowiły ucieczkę przed brutalną przemocą. Wielokrotnie motywy
migracyjne „za chlebem” i w poszukiwaniu wolności były nierozerwalnie ze sobą związane.
W takim ujęciu, migracje stanowiły wyraz słabości państwa, świadectwo słabszego rozwoju
2cywilizacyjnego, poszukiwania przez jego mieszkańców możliwości awansu społecznego,
swobód politycznych, wyznaniowych, narodowych.
Jednocześnie migracje nie powinny być postrzegane jedynie jako przejaw kryzysu
(ekonomicznego, społecznego, politycznego), katastrofy i dysfunkcji państwa, a raczej jako
element dynamiki rozwoju społeczeństw, fragment procesów modernizacyjnych. Coraz
częściej migracje interpretowane są jako środek dynamizacji procesów cywilizacyjnych,
upowszechnienia wartości kulturowych, poprawy standardu życia społeczeństw. W analizie
procesów migracyjnych pod uwagę brane są tzw. push forces (czynniki wypychające), czyli
np. bieda, prześladowania, jak i pull forces – atrakcyjność nowego kraju, miejsca osiedlenia.
W ukierunkowaniu geograficznym migracji ogromną rolę odgrywały także coraz częściej
badane tzw. „sieci informacyjne” – sposoby porozumiewania się i komunikowania,
przekazywania informacji dotyczących możliwości wyjazdu, warunków pobytu (migracje
lokalne, cyrkularne, łańcuchowe, sezonowe). Dla historii migracji – jako sumy
indywidualnych decyzji jednostek (rodzin, grup wyznaniowych etc.) – niezmiennie ważny
był więc kontekst środowiskowy, tożsamość lokalna (kraina, region, miasteczko, okolica).
Natomiast od XIX wieku coraz wyraźniejsza stawała się rola władz państwowych
w kierowaniu migracją. Oczywiście polityka migracyjna władców czy władz nie była
zjawiskiem nowym. Od starożytności wielokrotnie stanowiła element polityki ludnościowej,
czy handlowej państw i miast.
W nowożytnych migracjach europejskich wyróżnić można cztery główne fazy. Pierwszą
z nich, przedprzemysłową (1650-1750), charakteryzuje obserwacja, że ówczesne wędrówki
stanowiły raczej zmianę miejsca zamieszkania, a nie pozycji społecznej. Siedemnastowieczne
migracje stanowiły wiejską codzienność i najczęściej odbywały się w ramach rynków
lokalnych (często ze wsi do miast). Nowością w stosunku do epok wcześniejszych była
zintensyfikowana migracja do kolonii. Fazę drugą badacze migracji wyznaczają na kolejne
stulecie (1750-1820/50) z uwagi na wzrost przemysłu miejskiego niosący za sobą istotne
zmiany demograficzne. Okres ten charakteryzował znaczny rozwój handlu
ogólnoeuropejskiego, niosący ze sobą wzrost migracji sezonowych i stałych. Inny charakter
wędrówek przyniosły kolejne dekady XIX wieku. Wówczas to, w okresie Wiosny Ludów na
szeroką skalę pojawiły się ruchy migracyjne motywowane politycznie i ideologicznie. Do
wybuchu I wojny światowej (1820-1914) produkcja maszynowa, a wraz z nią
scentralizowany przemysł i postępująca urbanizacja rozwijały się przede wszystkim
w Ameryce północnej i Europie zachodniej. Industrializacja sprzyjała migracjom, choć
początkowo obejmowały one głownie specjalistów (wykwalifikowanych robotników,
urzędników, żołnierzy). W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku migrację zamorską
Europejczyków zdominowało zapotrzebowanie na niewykwalifikowaną siłę roboczą
(emigracja głównie z Europy południowej i środkowo-wschodniej). Tak więc w ciągu XIX
wieku rozwinął się atlantycki system migracyjny (1815-1915), który przyniósł masową
kolonizację i postępującą urbanizację obu kontynentów amerykańskich. Europejczycy
emigrowali także do Australii, Nowej Zelandii, południowej Afryki, Syberii czy Azji.
Emigracja ze słabo uprzemysłowionych ziem polskich stanowiła istotną część systemu
migracji europejskich. Czwartą fazę europejskich procesów migracyjnych wyznaczył wybuch
i konsekwencje I wojny światowej, zamknięcie tradycyjnych obszarów emigracyjnych
(głównie USA) i dekoniunktura gospodarcza w Europie zachodniej. Wówczas to państwa
przejmować zaczęły rolę sterowniczą nad kierunkami migracji swoich obywateli. Pierwsza
wojna światowa, powstanie nowych państw narodowych i związane z tym procesem fale
wymuszonych przesiedleń, powódź uciekinierów (przed działaniami wojennymi, potem
przed totalitaryzmami) sprawiły, że wiek XX często określany bywa wiekiem uchodźców.
31. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE POLSKICH MIGRACJI
Przez szereg stuleci Polska była przede wszystkim obszarem o przewadze imigracji
i osadnictwa, a Rzeczpospolita szlachecka – tzw. kolonizacji wewnętrznej. Emigracja z ziem
polskich stopniowo nabierała znaczenia począwszy od schyłku XVIII wieku, co związane
było bezpośrednio z dziejami politycznymi państwa polskiego (utrata niepodległości 1795,
nieudane powstania). Jednocześnie – od pierwszej połowy XIX wieku – narastać zaczęła
emigracja zarobkowa z ziem polskich. Począwszy od lat 70. XIX wieku aż do wybuchu II
wojny światowej miała ona dominujące znaczenie nad emigracją polityczną, zaś od lat 90.
XIX wieku do 1914 roku przybrała charakter masowy. Natomiast w całej historii nowożytnej
Polski najmniej wyjazdów zagranicznych przypadło na I połowę lat 50. XX wieku (Dariusz
Stola).
Na przestrzeni dziejów ludność zamieszkującą ziemie polskie obejmowały różne typy
wychodźstwa. Poza wymienionymi powyżej czynnikami politycznymi i gospodarczymi
(wolność i chleb), warto wymienić także emigrację przymusową, „ofiar” (wysiedlenia, zsyłki,
ucieczki), kulturalną (nauka, ogłada, podróże), osadniczą - kolonizacyjną. W świetle
szacunków polskich badaczy, w latach intensyfikacji procesów emigracyjnych (1860-1914)
ziemie polskie opuściło blisko 10 milionów ludzi, z czego 3,6 miliony bezpowrotnie. Do
1939, Polskę opuściły kolejne 2 miliony osób, a w czasie II wojny światowej (włączając
zmiany granic) ponad 5 milionów. W latach PRL-u bezpowrotnie Polskę opuściły ponad 2
miliony obywateli. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej, które przyniosło lawinowy
wzrost zarobkowej emigracji czasowej, do 2004r. z Polski wyemigrowało ok. 243 tys. osób.
Współcześnie polska diaspora na świecie liczy około 12 milionów osób (Robert Rauziński).
Oto syntetyczny przegląd głównych procesów migracyjnych, które objęły ziemie polskie od
czasów najdawniejszych po współczesne.
2. PODZIAŁ CHORONOLOGICZNY EMIGRACJI Z ZIEM POLSKICH
2.1. X-XVI WIEK – POLSKA OBSZAREM IMIGRACJI
Dla tego okresu dysponujemy tylko przybliżonymi szacunkami. Pewne jest, że od narodzin
państwa polskiego po ziemiach polskich wędrowali kupcy, terminujący rzemieślnicy,
duchowni, pielgrzymi, tabory cygańskie, żołnierze, studenci, zbiegowie, włóczędzy. Wielu
z członków dworów książęcych/królewskich, kupców, czy adeptów nauk opuszczało granice
kraju na dłuższy czas, często na stałe. Zjawisko emigracji kulturowej, mającej zaspokoić
indywidualne potrzeby (możni wysyłający swoje dzieci na studia, na obce dwory dla
zdobycia ogłady, poznania kultury, uczeni, podróżnicy) zaczęło narastać począwszy od XV
wieku. Jednakże do połowy XVIII wieku jego skala pozostawała niewielka. We wczesnym
średniowieczu do dominujących zjawisk związanych z migracją zaliczyć należy przede
wszystkim napływ ludności ze wsi do miast (podgrodzi, osad, miast lokowanych).
W zasadzie, aż do II połowy XVIII wieku ziemie polskie to przede wszystkim obszar
kolonizacji i osadnictwa raczej niż migracji zewnętrznych (emigracji).
Napływowi ludności i osadnictwu sprzyjała mniejsza gęstość zaludnienia niż na zachodzie
Europy i znaczne obszary kolonizacji wewnętrznej. Od XI wieku zauważalny był już napływ
ludności żydowskiej, od XIII/XIV wieku także niemieckiej kierującej się głównie na obszary
Małopolski i Wielkopolski. W XVI w., kiedy powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów (unia
lubelska 1569), zintensyfikowana została kolonizacja wewnętrzna i ruchy osadnicze. W II
poł. XVI wieku ludność polska w królewszczyznach na Rusi Czerwonej stanowiła 10%, co
może być jednym z wyznaczników skali migracji polskiej. Jednocześnie na południu ludność
4wołoska, ruska migrowała na zachód, wzdłuż Karpat, osiedlając się na terenach południowej
Małopolski i Podhala. Na teren Prus Królewskich i Żuław napływali osadnicy z Flandrii
(Olędrzy), często migrując dalej wzdłuż Wisły na Mazowsze. Jednym z ciekawszych
przypadków imigracji uchodźców religijnych na tereny Rzeczypospolitej jest osadnictwo
mennonitów (głównie na Żuławach). W XVI i XVII wieku na Pomorze Gdańskie przybywali
Szkoci i Anglicy. W tym samym okresie na północ i wschód chętnie migrowała ludność
Mazowsza. Imigracja zagraniczna odgrywała bardzo istotną rolę w rozwoju miast
staropolskich m.in. Gdańska, Warszawy, Poznania, Krakowa.
Poszukując przykładów wychodźstwa nasilającego się w kolejnych wiekach wymienić
można: zbiegostwo chłopów (poza zasięg władzy seniora, z czasem poza granice kraju np. na
teren monarchii Habsburskiej, czy do Prus), „emigrację wojenną” – czasowe chronienie się
ludności przed skutkami działań wojennych (XVII-XVIII wiek to stan ciągłego zagrożenia
kraju, wojny niosące zniszczenia, straty materialne i ludnościowe, gospodarczy regres
i wyludnienie), a także emigrację religijną (II poł. XVII w.).
2.2. POLSKA PRZEDROZBIOROWA – POCZĄTKI EMIGRACJI Z ZIEM
POLSKICH
Emigracja z ziem polskich zauważalna była począwszy od II poł. XVII wieku. Najbardziej
jaskrawym jej przejawem było wygnanie Braci Polskich (arian) w 1658 roku.
Rzeczpospolita, będąca dotąd ostoją tolerancji w szarpanej konfliktami religijnymi Europie,
uchwałą Sejmu śmiercią chciała odtąd karać arian, którzy odmawiali nawrócenia na
katolicyzm, bądź opuszczenia kraju. Według szacunków historycznych około połowy Braci
Polskich (tj. około 5 tysięcy) opuściło ziemie polskie wybierając na nowe miejsce osiedlenia
Siedmiogród, Prusy Wsch. (Królewiec), Brandenburgię, pd.-zach. Niemcy, a z czasem
Holandię, Anglię i Amerykę Pn. W ślad za arianami poszli też wyznawcy innych odłamów
protestantyzmu.
Wraz z początkiem XVIII wieku nastąpił wzrost znaczenia liczebnego emigracji politycznej.
W I poł. XVIII w. związana była ona z rywalizacją o elekcyjny tron Polski. Zwolennicy
Stanisława Leszczyńskiego schronienie znaleźli m.in. w tureckiej Mołdawii (emigracja
benderska), a w latach 30. po przegranej przez S. Leszczyńskiego wojnie o sukcesję polską,
kierunkiem emigracji jego zwolenników została Francja, głównie: Luneville i Nancy
(emigracja królewiecka). Z kolei po śmierci króla Augusta III, gdy tron objął Stanisław
August Poniatowski, wobec rosyjskich nacisków Rzeczpospolitą opuścić zmuszeni byli
przeciwnicy obozu „Familii”. Przedstawiciele tej fali emigracyjnej udali się zarówno do
Turcji i na Węgry, jak i do Saksonii, gdzie od czasów unii personalnej istniała spora polska
kolonia emigrancka (dworzanie, urzędnicy).
W świetle zgodnej opinii historyków, momentem przełomowym w dziejach polskiej
emigracji, zarówno z uwagi na jej liczebność, zasięg geograficzny, motywy i charakter
wychodźstwa był los konfederatów barskich. Zawiązanie konfederacji barskiej w 1768 roku
było pierwszym ruchem patriotycznym, a czasem nawet określane bywa pierwszym
powstaniem narodowym skierowanym przeciwko obcej dominacji. Po raz pierwszy też
patriotyczny zryw zakończyły masowe zsyłki (Kazań, Nerczyńsk, Tobolsk), które objęły w
sumie ok. 10 tys. szlachty i oficerów. Wielu barzan opuściło kraj udając się do Turcji, Austrii,
Francji, na teren Niemiec. Około 100 spośród nich walczyło następnie w wojnie o
niepodległość Stanów Zjednoczonych, w tym Kazimierz Pułaski. Emigracja barska utworzyła
też na wychodźstwie strukturę kierującą polityczną działalnością emigrantów „Generalność”,
która pierwotnie działała z terenu Austrii, potem Węgier, Bawarii, a następnie Szwajcarii.
Pierwszy rozbiór Polski położył kres tej inicjatywie i przyczynił się do opuszczenia kraju
przez kolejną grupę uchodźców politycznych.
5Warto podkreślić, iż w tym czasie emigracja z ziem polskich miała też inny charakter. Nowe
prądy umysłowe i artystyczne sprawiały, że Paryż przyciągał polskie elity jak magnes.
Zarówno młodzież licząca na stypendia, barzanie, a nawet jednostki promujące emigrację
z Polski za ocean przybywały do Francji. Część polskich elit, zwłaszcza magnaci i szlachta
z Galicji poszukująca okazji do kontynuowania kariery, zdobywania tytułów, honorów, żądna
bliskości dworu i związanych z tym szans dla swoich potomków, decydowała się na wyjazd
do Wiednia.
Kolejny rozdział w historii emigracji z ziem polskich wyznaczył II rozbiór Polski. Już rok
wcześniej, kiedy kontrolę nad krajem, przy pomocy wojsk rosyjskich przejęli targowiczanie,
z kraju wypływać zaczęła tzw. emigracja trzeciomajowa, a więc reformatorzy związani
z pracami nad Konstytucją 1791 roku. Zwolennicy konstytucji sprzeciwiający się dominacji
Rosjan udawali się przede wszystkim do Saksonii, Austrii, a także Francji. Początkowo
najważniejszymi ośrodkami politycznej działalności emigracji były Lipsk i Drezno (Komitet
Polski w Lipsku; Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki). Ukształtowała się wówczas także polska
kolonia w Paryżu tzw. „Misja Franciszka Barssa”. Ta grupa wychodźcza miała charakter
narodowy, a nie społeczno-elitarny. W jej gronie znaleźli się nie tylko przedstawiciele
szlachty, ale także grupy mieszczan i wojskowych. Emigracja trzeciomajowa liczyła na
pomoc Francji (misje T. Kościuszki), opracowywała plan powstania narodowego, delegowała
zakonspirowanych emisariuszy do kraju.
Zarówno II rozbiór Polski (1793), upadek Insurekcji kościuszkowskiej (1794) i ostateczny
rozbiór Polski (1795) przyniosły kolejne fale uchodźstwa z ziem polskich. Gdy Polska
utraciła swą państwowość, celem działań emigracji stało się poszukiwanie miejsca na
organizację walki o jej wskrzeszenie. Około 4 tys. Polaków udało się na emigrację polityczną
do Niemiec, Włoch, Francji, czy Turcji, część z nich wkrótce nucąc pieśń legionów polskich
we Włoszech „Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy…” liczyła na rychły powrót do
kraju.
W rozbiorach Rosja zagarnęła 62% terytorium i 45% ludności (5,9 milionów)
Rzeczpospolitej. Prusy 20% terytorium, 23% mieszkańców (2,4 mil), zaś Austria
odpowiednio 18% ziem i 32% ludności (3,7 mil.). W konsekwencji rozbiorów wielu
mieszkańców Rzeczpospolitej spotkały prześladowania i związane z nimi zsyłki, ucieczki,
pobór rekruta, dezercje. W II poł. XVIII wieku kolonie polskich emigrantów istniały
w Dreźnie, Paryżu, Wiedniu, na obszarach zdominowanych przez Turcję.
Na terenie tureckiej Mołdawii skupili się przede wszystkim Kościuszkowcy (ok. 1600 osób).
We Francji „trzeciomajowcy” rozpoczęli działalność polityczno-militarną. Część z nich
wybrała opcję zmierzającą do wywołania powstania w Polsce (Deputacja), część popierała
ideę utworzenia polskich legionów przy Francji (Agencja). Ideę legionową wsparła grupa
emigrantów polskich w Wenecji (uchodźcy z lat 1795-96), która także stanowiła wówczas
ważny ośrodek emigracji z racji ożywionych kontaktów zarówno z Paryżem,
jak i Konstantynopolem.
Utworzenie polskich legionów we Włoszech traktować można jak dążenie do utworzenia siły
zbrojnej polskiej emigracji politycznej, wyraz jej dążeń niepodległościowych. W sumie,
przez ich szeregi przeszło około 26-30 tys. ludzi, w tym w 65% byli to chłopi, 25%
mieszczanie, a w 10% szlachta. Tworząc Polski Legion, jako korpus posiłkowy armii
lombardzkiej Francuzi liczyli na to, że dołączą do niego nie tylko polscy emigranci,
ale i dezerterzy (z rekrutów przymusowo wcielanych do armii austriackiej) oraz jeńcy
wojenni. W ciągu 3 miesięcy w szeregach legionów znalazło się 3,6 tys. żołnierzy, rok
później było ich już 5,5 tys. W 1797 roku sformowano dwie legie, które wkrótce
przekroczyły 7 tys. żołnierzy. Polskie formacje wojskowe przekształcone w Legię
Naddunajską przestały być Napoleonowi potrzebne po podpisaniu pokoju w Luneville
(1801), który kończył wojnę z Rzeszą Niemiecką. Napoleon skierował polskich żołnierzy do
6podległych mu państewek włoskich. Z 10 tysięcy legionistów około 4 tys. zostało we
Włoszech, a blisko 6 tys. wysłano do francuskiej kolonii na San Domingo (dzisiejsze Haiti)
do walki z powstańcami, którzy zamierzali znieść niewolnictwo i ogłosić niepodległość.
Tylko 330 legionistów wróciło do Europy, zaś 400 zostało na wyspie. Spośród tych, którzy
przeżyli walki na Karaibach część włączyła się następnie do walki z hiszpańską dominacją
kolonialną przy boku Francisco de Mirandy, czy Simona Bolivara. Bliskim
współpracownikiem tego ostatniego został m.in. Izydor Borowski.
Kiedy na mocy pokoju w Tylży (1807) na części ziem polskich utworzono Księstwo
Warszawskie emigracja polityczna z tego terenu praktycznie wygasła, zdecydowanie
dominowały nad nią powroty cywili i wojskowych. W dalszym ciągu istotną rolę odgrywały
polskie kolonie w Paryżu i Dreźnie.
2.3. POD ZABORAMI
Postanowienia kongresu wiedeńskiego otwierają kolejny okres w dziejach emigracji z ziem
polskich wraz z powstaniem na ich terenie trzech autonomicznych tworów (Królestwa
Polskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Rzeczpospolitej Krakowskiej). Do wybuchu
powstania listopadowego ludność zamieszkała na ich obszarze mogła cieszyć się względną
autonomią, stosunkowo liberalnym traktowaniem. Nie można pominąć jednak faktu, że na
terenie Królestwa Polskiego rozbijane były związki studenckie, polskie organizacje
konspiracyjne, organizacje o charakterze wojskowym, co w rezultacie skutkowało
deportacjami politycznymi, które w latach 1815-1830 objęły w sumie ponad 100 osób.
2.3.1. Wielka Emigracja
Upadek powstania listopadowego i ponowne wymazanie Polski z map Europy przyczyniły
się do powstania nowej, masowej fali emigracji politycznej. Wychodźstwo z ziem polskich
w latach 1831-1864 określa się w literaturze przedmiotu „Wielką Emigracją”. Przymiotnik
„wielka” otrzymała ona przede wszystkim ze względu na wybitną rolę odegraną w życiu
politycznym i umysłowym narodu, a także na jej liczebność – a w zasadzie koncentrację na
terenie Francji (paryskie komitety, towarzystwa literackie, naukowe, organizacje
dobroczynne), reprezentowany status społeczny (książę Adam Jerzy Czartoryski, środowisko
Hotelu Lambert) i świadomość narodową uchodźców - żołnierzy. Nie bez znaczenia pozostał
również fakt jej kontynuacji – trwający ponad 30 lat odpływ uchodźców politycznych z ziem
polskich. Emigracja ta – o charakterze polityczno-wojskowym – miała także szczególne
znaczenie międzynarodowe.
Po upadku powstania granice Królestwa opuściły władze polskie. Na emigrację (głównie do
Francji) udało się także 64 posłów. W świetle dostępnych szacunków w 1832 roku do Francji
wyemigrowało od 6 do 7 tysięcy Polaków. Mniejsze grupy udawały się do Wielkiej Brytanii,
państw niemieckich, Belgii. Ponadto, po upadku powstania Prusy i Austria internowały
korpusy wojska polskiego: 28 tysięcy żołnierzy w Prusach, 20 tys. w Austrii. Z tych
żołnierzy, którzy powrócili pod jarzmo rosyjskie 20 tys. wcielono wprost do armii rosyjskiej i
najczęściej wysłano na wieloletnią służbę na Kaukaz lub Syberię. Spośród żołnierzy
internowanych w Prusach, którzy nie chcieli wracać do Rosji, część wysłano statkami do
Francji (1832r.: 3 statki, 675 żołnierzy). W następnym roku z Gdańska wypłynęły kolejne 3
statki z internowanymi żołnierzami (603 os.), którzy w większości nie chcieli udawać się na
emigrację zamorską. Pozostając w kontakcie z wcześniejszymi uciekinierami planowali
osiedlić się – tymczasowo – w Wielkiej Brytanii, bądź Francji. Część z nich dołączyła do
oddziałów Legii Cudzoziemskiej w Algierii marząc o odrodzeniu idei legionowej
i utworzeniu polskich oddziałów. Także Austriacy wysyłali internowanych żołnierzy polskich
na zachód. Część z nich (235 os.) z portu w Trieście wysłano wprost do Nowego Jorku.
W latach 1832-1856 około 500 osób przewieziono z Triestu do Algieru. Część dezerterów,
jeńców z armii rosyjskiej udała się do Turcji. W 1842r. w odległości ok. 50 km od
7Konstantynopola powstała polska osada rolnicza Adampol, która istnieje do dziś, jako jedyna
rolnicza osada założona na emigracji jeszcze w I poł. XIX wieku.
Wśród form represji, jakie dotknęły Polaków po upadku powstania listopadowego. znalazły
się także przymusowe przesiedlenia, które objęły nawet ok. 50 tys. osób, konfiskaty
majątków i zaoczne wyroki śmierci dla uchodźców. W sumie spośród 190 tys. Polaków,
którzy w latach 1831-1864 osiedli w Rosji, ¾ znalazło się tam pod wpływem przymusu.
Należy przy tym pamiętać, iż niemała część Polaków dobrowolnie wybierała kierunek
wschodni licząc na rozwój kariery naukowej, urzędniczej - ukończywszy uczelnie rosyjskie
czy posiadając specjalistyczną wiedzę znajdowała intratne zatrudnienie w Rosji. Część
polskiej magnaterii szukała sobie miejsca na dworze carskim. Polskie kolonie powstawały
w Petersburgu, Moskwie, Odessie.
Polska emigracja polistopadowa stanowiła istotny czynnik polityki europejskiej i wniosła
niemały wkład do idei republikańsko-demokratycznej I poł. XIX wieku. Nieprzerwanie
zmierzała przy tym do przywrócenia Polsce niepodległości; na drodze dyplomatycznej bądź
zbrojnej. Powstanie krakowskie, które wybuchło w 1846 roku, było wynikiem przygotowań
czynionych właśnie na emigracji. Zamiast sukcesu, przyniosło blisko 1,5 tys. nowych
uchodźców, co łącznie, w przededniu Wiosny Ludów dawało liczbę ok. 8 tys. polskich
emigrantów politycznych w Europie.
Rozproszona w Europie zachodniej, (głównie we Francji (ale także Algierii), Belgii, Wielkiej
Brytanii, Hiszpanii, Szwajcarii, we Włoszech), a także w Stanach Zjednoczonych czy Turcji
emigracja polska w łącznej liczbie 7-8 tys. była jednocześnie bardzo mobilna, często będąc
nośnikiem nowoczesnych poglądów i idei. Jej przedstawiciele odegrali niemałą rolę w czasie
europejskiej Wiosny Ludów (1848-49) kiedy to Polacy brali m.in. udział w walkach
w Lombardii, Sardynii, Rzymie, na Sycylii, a także w Berlinie. Legendarny stał się niemal
udział Polaków w walce o wolność Węgrów (gen. Józef Bem).
Wraz z licznym i widocznym udziałem Polaków w rewolucyjnym zrywie narodów (1848/49)
polscy uchodźcy stracili jednak sympatię i wsparcie, jakim cieszyli się ze strony rządów
państw zachodnich (cofnięcie zapomóg, restrykcje dot. działalności politycznej). Po 1849
roku Polak stał się synonimem buntownika, rewolucjonisty, wichrzyciela. Stosunkowo
najbardziej tolerancyjna wobec prowadzonej przez polskich uchodźców działalności
pozostała Wielka Brytania. Mimo to coraz częściej stawała się ona przystankiem w drodze za
ocean. W latach 1848-51 odnotowano ponad dwukrotnie większą liczbę polskich emigrantów
politycznych udających się do USA. Wielu z nich z czasem wzięło udział w wojnie
secesyjnej (m.in. gen. Włodzimierz Krzyżanowski)
Dość egzotycznym, choć ważnym ośrodkiem życia polonijnego nadal pozostawał Stambuł.
Polscy uchodźcy przebywający na terenie Turcji aktywnie włączyli się do walki z Rosją
w czasie wojny krymskiej w latach 1853-55 próbując odbudować przy okazji wojsko polskie
(Michał Czajkowski vel Sadyk Pasza, gen. Władysław Zamoyski). Po klęsce Rosji
amnestionowano m.in. emigrantów polskich, którzy opuścili zabór rosyjski. Mogli oni odtąd
składać podania o zgodę na powrót do kraju, co uczyniło 108 osób. Przez resztę emigracji
niepodległościowej zgodnie uznani zostali oni za zdrajców. Drugą amnestią ogłoszoną przez
carat było zwolnienie zesłańców z Syberii i Kaukazu. W jej wyniku do Królestwa powróciło
ok. 10 tys. osób.
Kolejną falę emigracji z Polski przyniosła klęska powstania styczniowego. W latach 1864-66
od 8 do 10 tysięcy jego uczestników znalazło się na emigracji. Inaczej niż miało to miejsce
we wczesnych latach 30. XIX wieku, uchodźcy z Polski nie spotykali się już z tak
przychylnym przyjęciem rządów i społeczeństw krajów, do których się udawali. Tym samym,
nie odegrali już roli podobnej do tej, jaką odegrali uchodźcy polistopadowi. Większość
z emigrantów postyczniowych udała się do Francji (3,4 tys.), pozostali dostali się do
Szwajcarii, Włoch, Belgii, Wielkiej Brytanii, Turcji, Rumunii, a z krajów poza europejskich –
8do USA (ok. 1,5 tys. os.). Znaczna część z nich wróciła do kraju po 2-3 latach. Pokaźnie
większą skalę i konsekwencje miały deportacje w głąb Rosji, które objęły od 36,5 do 37,5
tys. ludzi.
Podsumowując znaczenie popowstaniowej emigracji należy podkreślić, że spośród 16 tys.
uchodźców politycznych (1866r.) blisko połowa osiedliła się we Francji. Klęska powstań,
prześladowania, represje, deportacje, brak możliwości rozwoju kultury narodowej
w znacznym stopniu ukształtowały „Polskę na wygnaniu”. Do jej trwałości przyczyniła się
silna wiara uchodźców w możliwość kontynuowania skutecznej walki o przywrócenie Polsce
niepodległości poprzez działania na emigracji. Wielka Emigracja stanowiła dobitne
świadectwo wysokiego stopnia rozwoju świadomości narodowej Polaków i ich niegasnących
aspiracji niepodległościowych.
I połowa XIX wieku to także okres, w którym w ślad za prądami emigracyjnymi w Europie
zachodniej także na terenie ziem polskich narodziło się i szybko rozwijało zjawisko migracji
„za chlebem”. Do 1914r. ziemie polskie opuściło na stałe bądź czasowo ponad 3,5 mil. osób.
Jak ocenił W. Wrzesiński, przed I wojną światową na emigracji przebywało 10%
społeczeństwa polskiego. Obszarem, który najszybciej wszedł w europejski i zamorski obieg
migracji zarobkowych były ziemie po zaborem pruskim.
2.3.2. Emigracja z zaboru pruskiego
W II poł. lat 30. XIX wieku wschodnie prowincje Prus objęła pierwsza fala emigracji
zamorskiej skierowana ku wybrzeżom Australii i Ameryki Pn. Warto podkreślić, że jej
charakter był pierwotnie religijny. Z terenów tych wyjeżdżali przede wszystkim protestanci,
którzy nie mogli pogodzić się z powstaniem państwowego kościoła ewangelickiego (reforma
Fryderyka Wilhelma II). Poza „staroluteranami” z dawnych ziem polskich emigrowali także
mennonici z Pomorza Gdańskiego (gł. delta Wisły), którym przeszkadzało pruskie prawo
majątkowe i przymus służby wojskowej. Emigrowali oni głównie do Rosji, skąd po kilku
dekadach wyruszyli w drogę do Ameryki Pn.
Pierwsze próby agitacji wśród pospólstwa na rzecz wyjazdu do Ameryki Pn. odnotowano
w regionie poznańskim. Pogłoski o możliwościach wyjazdu do Ameryki szybko jednak
rozniosły się i w innych zaborach. Plotki i mity o pruskich ułatwieniach dla Polaków
chcących udać się za morze największy zasięg zdobyły na terenie Królestwa Polskiego (lata
20. XIX w.) Pierwszą polską osadą założoną na obszarach zamorskich było Sevenhill
w Australii. Kolonia ta, położona 120 km od Adelaide, ukształtowała się w latach 1848-56.
Na terenie USA, w 1851r. założono Parisville (Michigan), które jednak stanowiło
odosobniony przypadek geograficzno-osadniczy. Dopiero kolonia Panna Maria (Teksas)
ukształtowana w latach 1854-57, w której osiedlili się głównie emigranci z Górnego Śląska
(ok. 1500 osób) dała początek szerszemu procesowi osadniczemu (11 kolejnych osad).
Zainteresowanie emigracją na teren Stanów Zjednoczonych wzrosło wraz z zakończeniem
wojny secesyjnej w USA (1861-65), ustawą o gospodarstwach rolnych z 1862 oferującą
darmową ziemię na zachód od rzeki Missisipi. Pod koniec lat 50. XIX w. licząca ponad
tysiąc osób grupa Kaszubów osiedliła się w okolicach Renfrew w Kanadzie (Ontario).
Poza emigracją zamorską teren ziem polskich pod zaborem pruskim objęty był także
dwukierunkowymi migracjami na linii wschód-zachód. Z jednej strony z zachodu na
Pomorze Gdańskie, Śląsk i do Wielkopolski napływali koloniści niemieccy (m.in. w ramach
akcji kolonizacyjnej). Jednocześnie fachowcy (Niemcy, Żydzi, a także w mniejszym stopniu
Polacy) emigrowali dalej na wschód – głównie do Królestwa Polskiego i do Rosji. W Prusach
zjawisko migracji na teren Królestwa Polskiego określano nawet „chorobą emigracyjną”.
Z drugiej jednak strony, już od lat 60. XIX wieku znaczenia nabierał przeciwny kierunek
migracji europejskich. Na zachód, przede wszystkim do Nadrenii, Westfalii (zagłębie Ruhry)
udawali się mieszkańcy wschodnich prowincji pruskich. Migrację do wyżej
uprzemysłowionych, bardziej zamożnych części Niemiec w dekadach przed i po ich
9zjednoczeniu, określa się najczęściej „ucieczką ze wschodu” (Ostflucht). Od chwili
zjednoczenia Niemiec (1871r.) sukcesywnie malało znaczenie emigracji zamorskiej, rosła zaś
migracja do środkowych i zachodnich części tego kraju.
Tak więc zabór pruski najwcześniej dotknęło zjawisko masowego wychodźstwa zamorskiego
kierującego się głównie do Ameryki Północnej i do uprzemysłowionych obszarów
europejskich (gł. Niemiec). Było to ściśle powiązane ze zjawiskami towarzyszącymi
powstawaniu nowoczesnych struktur gospodarczych i społecznych, więc charakter emigracji
z ziem polskich zaboru pruskiego był głównie ekonomiczny. Mimo akcji germanizacyjnej
(Kulturkampf, rugi pruskie, akcje kolonizacyjne etc.) emigracja polityczna z ziem zaboru
pruskiego stanowiła zjawisko marginalne.
2.3.3. Zabór rosyjski
Od drugiej połowy XIX wieku także wychodźstwo z Królestwa Polskiego nosiło w coraz
większym stopniu charakter zarobkowy. W świetle niepewnych szacunków z obszaru
Królestwa do Stanów Zjednoczonych wyjechało od 420 tys. do 950 tys. osób, które znalazły
zatrudnienie głównie w przemyśle (region północno-atlantycki).
W stopniu większym niż miało to miejsce w przypadku ziem zaboru pruskiego, zabór
rosyjski ogarnęła „gorączka brazylijska”, a w zasadzie kilka jej fal. Pierwsza fala przypadła
na lata 1890-91 i objęła ponad 39 tys. osób, które udały się głównie do Brazylii po to, by tam
pracować na roli. Kolejne, niemal równie wielkie fale wychodźstwa do Ameryki południowej
przypadały na lata 1906-7 i 1911-13. Na początku XX wieku tylko w jednym z brazylijskich
stanów (Parana) było ok. 10 tys. polskich osadników. Polscy specjaliści odegrali też ogromną
rolę w modernizacji i industrializacji krajów południowoamerykańskich (przemysł
wydobywczy, transport, ekspedycje naukowe).
Alternatywą dla wyjazdów zamorskich były akcje osiedleńcze prowadzone przez Rosjan
w głębi kraju, które objęły w sumie ok. 500-600 tys. Polaków. Znaczną część z nich stanowili
jednak zesłańcy, którzy po doczekaniu końca wyroku bądź ogłoszeniu amnestii zdecydowali
się zostać na Wschodzie. Na przełomie wieków (1890-1914) zauważalna była także migracja
zarobkowa w głąb Rosji. Główny nurt emigracji sezonowej z ziem zaboru rosyjskiego
kierował się jednak na teren Niemiec i krajów Europy zachodniej (Dania, Szwajcaria,
Francja, Szwecja, Wielka Brytania).
2.3.4. Zabór austriacki
Do lat 60. XIX wieku emigracja z ziem zaboru austriackiego miała charakter głównie
kontynentalny (częściowo polityczna, częściowo zarobkowa). Od lat 70 rosnąć zaczęło
znaczenie emigracji zamorskiej, która zdominowała inne kierunki począwszy od 90.
W latach 1881-1890 blisko 50 tys. Galicjan (nie licząc migrantów sezonowych) udało się do
Ameryki południowej – głównie do Brazylii. W latach 80. XIX z ziem zaboru austriackiego
60-80 tys. osób (Polacy, Żydzi, Ukraińcy) wyemigrowało do USA. Jednak podobnie jak
w pozostałych zaborach, ogromny wpływ na procesy emigracyjne miała „gorączka
brazylijska” przypadająca na lata 90. I pierwsze lata XX wieku (1891-1914).
Dla celów koordynacji wychodźstwa na terenie Galicji powołane zostały organizacje
udzielające uchodźcom pomocy (głównie informacji), np.: Polskie Towarzystwo Emigracyjne
(1908); Ukraińskie Tow. Emigracyjne (1912). W sumie, od poł. XIX wieku do wybuchu I
wojny światowej Galicję opuściło ok. 1 - 1.1 mil. osób, z czego 900 tys. wyruszyło w podróż
transatlantycką (USA, Kanada, Brazylia, Argentyna). Poza tym kierunkiem ważną rolę
w dziejach emigracji z obszaru pod zaborem austriackim odgrywały migracje sezonowe;
w tym przede wszystkim do Niemiec, Rosji (w tym i na ziemie polskie pod zaborem
rosyjskim), Rumunii, Danii, Francji, Szwecji, Szwajcarii, Belgii, Holandii, a także
w granicach Austro-Węgier.
102.4. ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO – II RZECZPOSPOLITA
Wybuch Wielkiej Wojny, jak nazywano wówczas I wojnę światową, przyniósł Polakom nową
traumę ewakuacji, przymusowego poboru, ucieczek, wysiedleń, a także powrotów
w rodzinne strony. Wystarczy wspomnieć, iż w czasie I wojny światowej 3,2 mil. Polaków
zostało zmobilizowanych do służby w armiach zaborczych, a 1,2 mil. osób wywieziono
w głąb państw zaborczych do pracy. Oczywiście wybuch wojny oznaczał koniec dobrowolnej
emigracji zarobkowej i zatrzymanie reemigracji.
Korzystając z wybuchu konfliktu pomiędzy zaborcami Polacy prowadzili ożywioną
działalność na ziemiach polskich i na emigracji zmierzającą do przywrócenia Polsce
państwowości. Do momentu przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny (kwiecień 1917)
polska emigracja polityczna podzielona była na zwolenników piłsudczykowskiej lewicy
zwróconej ku państwom centralnym i prorosyjskich narodowców popierających Romana
Dmowskiego. Obalenie caratu w Rosji, włączenie się Stanów Zjednoczonych do wojny
i kryzys przysięgowy w Polsce sprawiły, że otwarte zostały drzwi do kompromisu. Dla
znaczenia sprawy polskiej na arenie międzynarodowej kluczowe znaczenie miało uznanie
Komitetu Narodowego Polskiego (powołany 15.08.1917r. w Paryżu) przez rządy Francji,
Wielkiej Brytanii, Włoch i USA za legalne przedstawicielstwo polskie i namiastkę rządu.
KNP podporządkowana została także armia polska we Francji (wodzem od 4.10.1918r. – gen.
Józef Haller).
Natomiast dla historii emigracji polskiej kluczowy był fakt przybycia emigrantów do kraju
i nominacja Ignacego Paderewskiego na stanowisko premiera rządu i ministra spraw
zagranicznych (16.01.1919). Było to największe i najbardziej czytelne zwycięstwo
odniesione przez emigrację polską, która z dumą z odniesionego sukcesu – odrodzenia
państwa polskiego – wracała do zrujnowanego wojną i eksploatacyjną polityką zaborców
kraju, który wkrótce stawić musiał czoła bolszewickiej nawale.
Druga Rzeczpospolita stanęła wobec konieczności pilnego rozwiązania problemów
gospodarczych kraju. Polski rynek pracy był znacznie przeciążony. Aby zagospodarować tzw.
„ludzi zbędnych” rząd polski miał do wyboru trzy opcje: organizację kosztownych robót
publicznych, wypłatę zasiłków dla bezrobotnych lub organizację emigracji – osadniczej,
najlepiej szybką i tanią.
Organizacja akcji kolonizacyjnej nie była jednak łatwa, bowiem ograniczenia imigracyjne
wprowadziły państwa dotąd chętnie przyjmujące osadników; Niemcy – z powodów
politycznych, Brazylia – z przyczyn gospodarczych (brak funduszy na dotacje dla
kolonistów), USA – wprowadzając w latach 1921 i 1924 ograniczenia kwotowe. Tak więc
kierunki wychodźstwa z II RP zostały ukształtowane przez czynniki zewnętrzne, m.in.
politykę imigracyjną państw docelowych, zaś o jej wielkości przesądził kryzys lat 30.
Nadwyżka rąk do pracy w kraju sprawiła, że polityką odrodzonego państwa polskiego stało
się łagodzenie ograniczeń narzuconych przez tradycyjne państwa osadnicze oraz
poszukiwanie nowych możliwości emigracji osadniczej. Rządy II RP preferowały ją licząc, iż
emigranci w zwartych skupiskach unikną asymilacji, starały się również o otwarcie dla
obywateli zagranicznych rynków pracy, czego wynikiem były międzypaństwowe umowy
migracyjne.
Tymczasem do odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego powracać zaczęli uchodźcy.
W pierwszych latach po zakończeniu wojny do Polski wracali żołnierze z Kanady i USA,
armia Hallera z Francji, uciekinierzy z Rosji, reemigranci powracający z powodów
sentymentalnych, bądź racjonalnych. Do masowej reemigracji na ziemie polskie jednak nie
doszło. Przeciwnie, od 1921r. widoczny był ponowny wzrost zainteresowania emigracją.
Trudne warunki materialne, rozczarowanie powrotem, nadmiar rąk do pracy, zły stan
gospodarki kraju i zagrożenie międzynarodowe sprawiły, iż bilans migracyjny II RP wyniósł
ostatecznie 1 030 tys. wychodźców. Blisko 2.2 mil. Polaków udało się na emigrację, z czego
1161% do krajów europejskich, a 39% zamorskich. Emigracja ta miała niemal wyłącznie
charakter zarobkowy. O emigracji politycznej można mówić w przypadku ludności
żydowskiej, ukraińskiej, bądź – po przewrocie majowym – w przypadku przeciwników
rządów sanacyjnych.
W celu ożywienia ruchu emigracyjnego władze państwowe przystąpiły do aktywizacji
portów, rozbudowy floty pasażerskiej, rozwoju handlu zagranicznego – m.in. w oparciu
o kontakty z Polonią. Powołane przez rząd instytucje takie jak np.: Państwowy Urząd ds.
Jeńców, Uchodźców i Robotników JUR, a następnie Państwowe Urzędy Pośrednictwa Pracy
oferowały pomoc dla emigrujących. W 1920r., w ramach Ministerstwa Pracy i Opieki
Społecznej, utworzono specjalny Urząd Emigracyjny, który (wraz z istniejącą od 1921 roku
Radą Emigracyjną) przejął całość spraw związanych z uchodźstwem. Od 1932 roku sprawy
emigracji przejął MSZ. Poza organami administracji państwowej istniały także
stowarzyszenia pomagające emigrantom: polskie, ukraińskie, żydowskie czy np. kobiece.
Jedno z największych - Polskie Towarzystwo Emigracyjne - prowadziło biura informacji
udzielające porad prawnych, ale także hotel emigracyjny w Warszawie, gospody w Gdańsku,
Gdyni, Wejherowie. PTE wydawało ponadto przewodniki, tygodnik „Wychodźca”, udzielało
także pomocy polskim emigrantom przebywającym za granicą.
W 1930 roku powołany został Syndykat Emigracyjny spółka zoo z udziałem skarbu państwa,
polskich i zagranicznych towarzystw okrętowych, który miał wymierny interes
w intensyfikacji uchodźstwa z Polski. Jego pracownicy zajmowali się zbieraniem informacji
o miejscach docelowych, rekrutacją emigrantów, pomagali w przygotowaniu dokumentów
emigracyjnych i transporcie. Początkowo Syndykat dysponował 10, a z czasem 27
oddziałami (w tym 4 zagranicznymi) oraz siecią agentur. Prowadził ponadto obóz
emigracyjny w Gdyni, „stację zborną” w Poznaniu, domy emigracyjne w Warszawie
i Lwowie.
W związku z zamknięciem tradycyjnych obszarów osadnictwa, w 1919 roku Polska
podpisała konwencję z Francją na legalny przepływ 390 tys. osób do pracy z rolnictwie
i górnictwie. Na początku lat 30. Polonia francuska liczyła około ½ miliona osób. Do jej
wzrostu przyczynił się także napływ ludności z Westfalii, gdzie dorastało już drugie
pokolenie emigrantów z Polski. Kryzys końca lat 20. i 30. przyniósł kolejne istotne
ograniczenia emigracyjne, które dotknęły m.in. polskich robotników we Francji i Belgii
często oskarżanych o sympatie prokomunistyczne.
Drugim z krajów europejskich, do którego popłynęła fala emigrantów z Polski były Niemcy.
Napływ nielegalnych emigrantów sezonowych (pracowników rolnych) do tego kraju stanowił
jeden z newralgicznych problemów w stosunkach polsko-niemieckich. Niemcy żądali
bowiem zgody na ich repatriację do Polski. W 1927 roku udało się osiągnąć porozumienie o
repatriacji nielegalnych emigrantów (60-65 tys. osób), lecz jednocześnie uzyskano zgodę
Niemców na legalną imigrację sezonową z Polski. Na terenie Republiki Weimarskiej „stara
Polonia” była więc redukowana powrotami, bądź dalszą emigracją np. do Francji, lub Belgii,
zaś na drodze do powstania nowej stały powody polityczne i obostrzenia imigracyjne
narzucane przez Niemców.
Okres przedwojenny charakteryzowała też tzw. „idea parańska”, czyli dążenie do rozwijania
działalności osadniczej organizowanej przeze prywatne spółki i stowarzyszenia
kolonizacyjne (wzór galicyjskiego Towarzystwa Handlowo-Geograficznego, 1894). W tym
celu powoływano m.in. spółdzielnię „Kolonia Polska” w Peru, „Towarzystwo
Kolonizacyjne” w Brazylii, „Polsko-Amerykański Syndykat Kolonizacyjny” w Peru.
W 1936r. polskie MSZ posiadało 50% udziałów w spółce akcyjnej „Międzynarodowe
Towarzystwo Osadnicze”. Idea polskiego kolonializmu okresu międzywojennego jest jednak
często błędnie interpretowana. Autorka opracowania poświęconego polityce emigracyjnej II
RP, rozróżnia dążenie do tworzenia charakterystycznych dla polskiego osadnictwa „kolonii”
12– czyli wspomnianych powyżej zwartych skupisk emigrantów, od zainteresowania rządu
polskiego objęciem terenów pozbawionych suwerenności – np. poniemieckich kolonii
w Afryce administrowanych przez Francuzów (Kicinger). Polski projekt kolonialny stanowił
raczej studium postulatów i nie miał realnego wpływu na kierunek ani wysokość polskiej fali
emigracyjnej. Istniejąca od 1930 roku Liga Morska i Kolonialna skupiająca entuzjastów idei
kolonialnej (głównie nacjonalistów i młodzież) poszukiwała nowych terenów osadniczych
jednocześnie promując emigrację Żydów z Polski (Gawryszewski).
W skali całego dwudziestolecia międzywojennego przedstawiciele mniejszości stanowili ok.
30% ogółu emigrantów z Polski. To, że w latach międzywojennych dominowała emigracja
mniejszości narodowych: Niemców, Żydów i Ukraińców nie było dziełem przypadku. Mając
na uwadze regulację struktury narodowościowej kraju Rząd II RP zachęcał do emigracji
przede wszystkim przedstawicieli mniejszości narodowych, wyznaniowych w Polsce –
zwłaszcza Żydów i Ukraińców. W latach 1920-1925 około 40% emigrantów stanowiła
ludność żydowska, tyleż samo polska, ukraińska 10-12%, zaś niemiecka 2%. W kolejnej
dekadzie, po przewrocie majowym (1926-38) dominowała już emigracja Polaków (64,8%).
W tym czasie 14,7% emigrujących z II RP stanowili Żydzi, a 15,6% Ukraińcy i Białorusini.
Emigracja zamorska z II RP objęła ok. 350 tys. osób, z których większość (200 tys.) udała się
do Stanów Zjednoczonych, 30 tys. do Argentyny, tyleż samo do 30 tys. Palestyny. Do
głównych kierunków emigracji w latach międzywojennych zaliczyć należy Francję, Łotwę
i Palestynę, które zastąpiły poniekąd ograniczające imigrację Stany Zjednoczone, Niemcy,
czy Brazylię. Wśród czołówki krajów, do których udawali się polscy emigranci umieścić
także należy Kanadę, Argentynę, Peru, Boliwię i Paragwaj, zaś dla migracji sezonowych
Danię, Łotwę, Estonię i Niemcy. W 1938r. rząd polski zawarł umowę z Boliwią stanowiącą
element państwowej polityki kolonizacyjno-osadniczej, lecz nie została ona ratyfikowana.
Wskazując na nurty wychodźstwa z Polski należy także wspomnieć o wyjazdach polskich
komunistów udających się do ZSRR, których w większości dotknęły czystki stalinowskie
z lat 1936-1938. Rewolucja 1917 roku miała i polskie akcenty, a wśród organizatorów
„czerwonego terroru” był m.in. Feliks Dzierżyński. Kiedy w 1922 roku powstał Związek
Radziecki, rosyjską Polonię zamieszkującą jego zachodnie republiki (dawne kresy wschodnie
położone poza granicami II RP) uznano za autochtonów (80% całej Polonii). Niezależnie od
radzieckich kategoryzacji, przyjąć można, iż w 1926 roku na terenie ZSRR zamieszkiwało
787,8 tys. Polaków, wśród których byli potomkowie emigrantów zarobkowych (XIX i XX
wiek), których przyciągnęły głównie duże ośrodki przemysłowe, ale także zesłańcy i ich
potomkowie (Syberia, Kaukaz), żołnierze wcieleni do armii rosyjskiej, emigranci polityczni
z II RP, komuniści i ich sympatycy (ok. 12 tys.).
Emigrację z II RP chronologicznie można podzielić przynajmniej na dwa okresy: 1918-1931
charakteryzujący się wysokim bilansem emigracji oraz 1931-1938, kiedy emigracja z Polski
wyraźnie zmalała, wzrosło natomiast zjawisko reemigracji. W początkowym okresie, kiedy
nastąpiło otwarcie szlaków morskich, podpisana została konwencja polsko-francuska, a do
1921/1924 nie obowiązywał system kwotowy w USA, emigracja z Polski w przeważającym
stopniu była emigracją zamorską (88,3%). Natomiast już w latach 1922-25 dominowała
emigracja kontynentalna, przede wszystkim do Francji i Belgii, a także sezonowa do Danii.
Oprac.: Dr Anna Mazurkiewicz
Gdynia, 17 X 2011r.
ZARYS HISTORII EMIGRACJI Z ZIEM POLSKICH
Wstęp
1. Terminologia – zakres pojęciowy
2. Cechy charakterystyczne polskich migracji
3. Podział chronologiczny emigracji z ziem polskich
3.1. X-XVI w. – Polska obszarem imigracji
3.2. Polska przedrozbiorowa – początki emigracji z ziem polskich
3.3. Pod zaborami
3.3.1. Wielka Emigracja
3.3.2. Emigracja z zaboru pruskiego
3.3.3. Emigracja z zaboru rosyjskiego
3.3.4. Emigracja z zaboru austriackiego
3.4. Odrodzenie państwa polskiego – II Rzeczpospolita
3.5. „Czarna dekada”
3.6. Polska Ludowa
3.6.1. „Kraj bez wyjścia”
3.6.2. Emigracja ludności żydowskiej
3.6.3. Emigracja ludności niemieckiej
3.6.4. Emigracja z PRL
13.7. Emigracja z Polski po upadku komunizmu
3.8. Polska w Unii Europejskiej
3.9. Współczesne migracje Polaków
4. Rekomendacje bibliograficzne
WSTĘP
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie głównych okresów i kierunków w historii
emigracji z ziem polskich. W oparciu o dostępną literaturę przedmiotu wskazane tu zostały
główne fazy, procesy i najistotniejsze zmiany w procesach polskiego wychodźstwa,
zmieniająca się rola i znaczenie emigracji polskiej. Z uwagi na charakter niniejszego
opracowania – tj. przegląd procesów migracyjnych z ziem polskich na przestrzeni dziejów –
pominięto w nim charakterystyki wybitnych polskich emigrantów, przynoszących splendoru
Polsce naukowców, artystów, bohaterów wojennych, ludzi o nieprzeciętnych życiorysach,
a także tych, które swoją działalnością na wychodźstwie wywarły największy wpływ na
dzieje Polski i świata. Zgodnie z przyjętym założeniem Muzeum Emigracji nie ma być
kolekcją wspomnień postaci pomnikowych i ich dorobku, lecz spojrzeniem na fenomen
polskiego wychodźstwa przez pryzmat zwyczajnych ludzi.
TERMINOLOGIA – ZAKRES POJĘCIOWY
Czym jest emigracja? Klasyczna definicja słowa emigracja odnosi się do okresu, w którym
istniały już państwa narodowe. Dla ujęcia zjawisk związanych z wcześniejszą wędrówką
ludzi bardziej adekwatny byłby termin migracja (zob. wybór literatury dot. typologii
migracji). W zasadzie można przyjąć, że migracja to stała, lub na poły stała zmiana miejsca
pobytu (Adam Walaszek). Przyjmując tę uproszczoną definicję uciekamy od dyskusji nt.
przenikania się poszczególnych typów (przymusowa - dobrowolna, stała - czasowa itd.).
Podczas kiedy słowo migracja oddaje ruch, wędrówkę ludzi, emigracja wskazuje na
konsekwencje tego ruchu: uchodźstwo (przebywanie na emigracji), osadnictwo, lub
kolonizację (pozostanie na emigracji). Ponadto w języku polskim słowo „emigracja”
oznaczać może zarówno ruch, opuszczenie kraju ojczystego, stałe bądź czasowe osiedlenie
poza granicami ojczyzny, ale także zbiorowość – diasporę, Polonię, lub też ewentualnie fale
emigracyjne (np. Wielka Emigracja, emigracja pomarcowa). W niniejszym opracowaniu
termin emigracja oznaczać będzie opuszczenie obszaru Polski i ziem polskich pod zaborami
(zmiana otoczenia kulturowego, etnicznego) przez ludność, którą w nowoczesnym ujęciu
uznać można byłoby za obywateli polskich. To właśnie w takim, dziewiętnastoi dwudziestowiecznym ujęciu „emigracji” - jako wyjścia z ziemi ojczystej - nazwa „Muzeum
Emigracji” ze wskazaniem na Gdynię i rolę portu morskiego jest zasadna i trafna.
Migracje jednostek i grup na przestrzeni dziejów uwarunkowane były wieloma czynnikami,
dla których wspólnym mianownikiem pozostawał nierównomierny rozwój gospodarczy
świata, nierówny przyrost naturalny w różnych jego regionach, a także różny poziom swobód
dostępnych dla jednostek, czy grup. Nawet migracje dobrowolne były często wymuszone
nędzą, a polityczne – stanowiły ucieczkę przed brutalną przemocą. Wielokrotnie motywy
migracyjne „za chlebem” i w poszukiwaniu wolności były nierozerwalnie ze sobą związane.
W takim ujęciu, migracje stanowiły wyraz słabości państwa, świadectwo słabszego rozwoju
2cywilizacyjnego, poszukiwania przez jego mieszkańców możliwości awansu społecznego,
swobód politycznych, wyznaniowych, narodowych.
Jednocześnie migracje nie powinny być postrzegane jedynie jako przejaw kryzysu
(ekonomicznego, społecznego, politycznego), katastrofy i dysfunkcji państwa, a raczej jako
element dynamiki rozwoju społeczeństw, fragment procesów modernizacyjnych. Coraz
częściej migracje interpretowane są jako środek dynamizacji procesów cywilizacyjnych,
upowszechnienia wartości kulturowych, poprawy standardu życia społeczeństw. W analizie
procesów migracyjnych pod uwagę brane są tzw. push forces (czynniki wypychające), czyli
np. bieda, prześladowania, jak i pull forces – atrakcyjność nowego kraju, miejsca osiedlenia.
W ukierunkowaniu geograficznym migracji ogromną rolę odgrywały także coraz częściej
badane tzw. „sieci informacyjne” – sposoby porozumiewania się i komunikowania,
przekazywania informacji dotyczących możliwości wyjazdu, warunków pobytu (migracje
lokalne, cyrkularne, łańcuchowe, sezonowe). Dla historii migracji – jako sumy
indywidualnych decyzji jednostek (rodzin, grup wyznaniowych etc.) – niezmiennie ważny
był więc kontekst środowiskowy, tożsamość lokalna (kraina, region, miasteczko, okolica).
Natomiast od XIX wieku coraz wyraźniejsza stawała się rola władz państwowych
w kierowaniu migracją. Oczywiście polityka migracyjna władców czy władz nie była
zjawiskiem nowym. Od starożytności wielokrotnie stanowiła element polityki ludnościowej,
czy handlowej państw i miast.
W nowożytnych migracjach europejskich wyróżnić można cztery główne fazy. Pierwszą
z nich, przedprzemysłową (1650-1750), charakteryzuje obserwacja, że ówczesne wędrówki
stanowiły raczej zmianę miejsca zamieszkania, a nie pozycji społecznej. Siedemnastowieczne
migracje stanowiły wiejską codzienność i najczęściej odbywały się w ramach rynków
lokalnych (często ze wsi do miast). Nowością w stosunku do epok wcześniejszych była
zintensyfikowana migracja do kolonii. Fazę drugą badacze migracji wyznaczają na kolejne
stulecie (1750-1820/50) z uwagi na wzrost przemysłu miejskiego niosący za sobą istotne
zmiany demograficzne. Okres ten charakteryzował znaczny rozwój handlu
ogólnoeuropejskiego, niosący ze sobą wzrost migracji sezonowych i stałych. Inny charakter
wędrówek przyniosły kolejne dekady XIX wieku. Wówczas to, w okresie Wiosny Ludów na
szeroką skalę pojawiły się ruchy migracyjne motywowane politycznie i ideologicznie. Do
wybuchu I wojny światowej (1820-1914) produkcja maszynowa, a wraz z nią
scentralizowany przemysł i postępująca urbanizacja rozwijały się przede wszystkim
w Ameryce północnej i Europie zachodniej. Industrializacja sprzyjała migracjom, choć
początkowo obejmowały one głownie specjalistów (wykwalifikowanych robotników,
urzędników, żołnierzy). W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku migrację zamorską
Europejczyków zdominowało zapotrzebowanie na niewykwalifikowaną siłę roboczą
(emigracja głównie z Europy południowej i środkowo-wschodniej). Tak więc w ciągu XIX
wieku rozwinął się atlantycki system migracyjny (1815-1915), który przyniósł masową
kolonizację i postępującą urbanizację obu kontynentów amerykańskich. Europejczycy
emigrowali także do Australii, Nowej Zelandii, południowej Afryki, Syberii czy Azji.
Emigracja ze słabo uprzemysłowionych ziem polskich stanowiła istotną część systemu
migracji europejskich. Czwartą fazę europejskich procesów migracyjnych wyznaczył wybuch
i konsekwencje I wojny światowej, zamknięcie tradycyjnych obszarów emigracyjnych
(głównie USA) i dekoniunktura gospodarcza w Europie zachodniej. Wówczas to państwa
przejmować zaczęły rolę sterowniczą nad kierunkami migracji swoich obywateli. Pierwsza
wojna światowa, powstanie nowych państw narodowych i związane z tym procesem fale
wymuszonych przesiedleń, powódź uciekinierów (przed działaniami wojennymi, potem
przed totalitaryzmami) sprawiły, że wiek XX często określany bywa wiekiem uchodźców.
31. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE POLSKICH MIGRACJI
Przez szereg stuleci Polska była przede wszystkim obszarem o przewadze imigracji
i osadnictwa, a Rzeczpospolita szlachecka – tzw. kolonizacji wewnętrznej. Emigracja z ziem
polskich stopniowo nabierała znaczenia począwszy od schyłku XVIII wieku, co związane
było bezpośrednio z dziejami politycznymi państwa polskiego (utrata niepodległości 1795,
nieudane powstania). Jednocześnie – od pierwszej połowy XIX wieku – narastać zaczęła
emigracja zarobkowa z ziem polskich. Począwszy od lat 70. XIX wieku aż do wybuchu II
wojny światowej miała ona dominujące znaczenie nad emigracją polityczną, zaś od lat 90.
XIX wieku do 1914 roku przybrała charakter masowy. Natomiast w całej historii nowożytnej
Polski najmniej wyjazdów zagranicznych przypadło na I połowę lat 50. XX wieku (Dariusz
Stola).
Na przestrzeni dziejów ludność zamieszkującą ziemie polskie obejmowały różne typy
wychodźstwa. Poza wymienionymi powyżej czynnikami politycznymi i gospodarczymi
(wolność i chleb), warto wymienić także emigrację przymusową, „ofiar” (wysiedlenia, zsyłki,
ucieczki), kulturalną (nauka, ogłada, podróże), osadniczą - kolonizacyjną. W świetle
szacunków polskich badaczy, w latach intensyfikacji procesów emigracyjnych (1860-1914)
ziemie polskie opuściło blisko 10 milionów ludzi, z czego 3,6 miliony bezpowrotnie. Do
1939, Polskę opuściły kolejne 2 miliony osób, a w czasie II wojny światowej (włączając
zmiany granic) ponad 5 milionów. W latach PRL-u bezpowrotnie Polskę opuściły ponad 2
miliony obywateli. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej, które przyniosło lawinowy
wzrost zarobkowej emigracji czasowej, do 2004r. z Polski wyemigrowało ok. 243 tys. osób.
Współcześnie polska diaspora na świecie liczy około 12 milionów osób (Robert Rauziński).
Oto syntetyczny przegląd głównych procesów migracyjnych, które objęły ziemie polskie od
czasów najdawniejszych po współczesne.
2. PODZIAŁ CHORONOLOGICZNY EMIGRACJI Z ZIEM POLSKICH
2.1. X-XVI WIEK – POLSKA OBSZAREM IMIGRACJI
Dla tego okresu dysponujemy tylko przybliżonymi szacunkami. Pewne jest, że od narodzin
państwa polskiego po ziemiach polskich wędrowali kupcy, terminujący rzemieślnicy,
duchowni, pielgrzymi, tabory cygańskie, żołnierze, studenci, zbiegowie, włóczędzy. Wielu
z członków dworów książęcych/królewskich, kupców, czy adeptów nauk opuszczało granice
kraju na dłuższy czas, często na stałe. Zjawisko emigracji kulturowej, mającej zaspokoić
indywidualne potrzeby (możni wysyłający swoje dzieci na studia, na obce dwory dla
zdobycia ogłady, poznania kultury, uczeni, podróżnicy) zaczęło narastać począwszy od XV
wieku. Jednakże do połowy XVIII wieku jego skala pozostawała niewielka. We wczesnym
średniowieczu do dominujących zjawisk związanych z migracją zaliczyć należy przede
wszystkim napływ ludności ze wsi do miast (podgrodzi, osad, miast lokowanych).
W zasadzie, aż do II połowy XVIII wieku ziemie polskie to przede wszystkim obszar
kolonizacji i osadnictwa raczej niż migracji zewnętrznych (emigracji).
Napływowi ludności i osadnictwu sprzyjała mniejsza gęstość zaludnienia niż na zachodzie
Europy i znaczne obszary kolonizacji wewnętrznej. Od XI wieku zauważalny był już napływ
ludności żydowskiej, od XIII/XIV wieku także niemieckiej kierującej się głównie na obszary
Małopolski i Wielkopolski. W XVI w., kiedy powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów (unia
lubelska 1569), zintensyfikowana została kolonizacja wewnętrzna i ruchy osadnicze. W II
poł. XVI wieku ludność polska w królewszczyznach na Rusi Czerwonej stanowiła 10%, co
może być jednym z wyznaczników skali migracji polskiej. Jednocześnie na południu ludność
4wołoska, ruska migrowała na zachód, wzdłuż Karpat, osiedlając się na terenach południowej
Małopolski i Podhala. Na teren Prus Królewskich i Żuław napływali osadnicy z Flandrii
(Olędrzy), często migrując dalej wzdłuż Wisły na Mazowsze. Jednym z ciekawszych
przypadków imigracji uchodźców religijnych na tereny Rzeczypospolitej jest osadnictwo
mennonitów (głównie na Żuławach). W XVI i XVII wieku na Pomorze Gdańskie przybywali
Szkoci i Anglicy. W tym samym okresie na północ i wschód chętnie migrowała ludność
Mazowsza. Imigracja zagraniczna odgrywała bardzo istotną rolę w rozwoju miast
staropolskich m.in. Gdańska, Warszawy, Poznania, Krakowa.
Poszukując przykładów wychodźstwa nasilającego się w kolejnych wiekach wymienić
można: zbiegostwo chłopów (poza zasięg władzy seniora, z czasem poza granice kraju np. na
teren monarchii Habsburskiej, czy do Prus), „emigrację wojenną” – czasowe chronienie się
ludności przed skutkami działań wojennych (XVII-XVIII wiek to stan ciągłego zagrożenia
kraju, wojny niosące zniszczenia, straty materialne i ludnościowe, gospodarczy regres
i wyludnienie), a także emigrację religijną (II poł. XVII w.).
2.2. POLSKA PRZEDROZBIOROWA – POCZĄTKI EMIGRACJI Z ZIEM
POLSKICH
Emigracja z ziem polskich zauważalna była począwszy od II poł. XVII wieku. Najbardziej
jaskrawym jej przejawem było wygnanie Braci Polskich (arian) w 1658 roku.
Rzeczpospolita, będąca dotąd ostoją tolerancji w szarpanej konfliktami religijnymi Europie,
uchwałą Sejmu śmiercią chciała odtąd karać arian, którzy odmawiali nawrócenia na
katolicyzm, bądź opuszczenia kraju. Według szacunków historycznych około połowy Braci
Polskich (tj. około 5 tysięcy) opuściło ziemie polskie wybierając na nowe miejsce osiedlenia
Siedmiogród, Prusy Wsch. (Królewiec), Brandenburgię, pd.-zach. Niemcy, a z czasem
Holandię, Anglię i Amerykę Pn. W ślad za arianami poszli też wyznawcy innych odłamów
protestantyzmu.
Wraz z początkiem XVIII wieku nastąpił wzrost znaczenia liczebnego emigracji politycznej.
W I poł. XVIII w. związana była ona z rywalizacją o elekcyjny tron Polski. Zwolennicy
Stanisława Leszczyńskiego schronienie znaleźli m.in. w tureckiej Mołdawii (emigracja
benderska), a w latach 30. po przegranej przez S. Leszczyńskiego wojnie o sukcesję polską,
kierunkiem emigracji jego zwolenników została Francja, głównie: Luneville i Nancy
(emigracja królewiecka). Z kolei po śmierci króla Augusta III, gdy tron objął Stanisław
August Poniatowski, wobec rosyjskich nacisków Rzeczpospolitą opuścić zmuszeni byli
przeciwnicy obozu „Familii”. Przedstawiciele tej fali emigracyjnej udali się zarówno do
Turcji i na Węgry, jak i do Saksonii, gdzie od czasów unii personalnej istniała spora polska
kolonia emigrancka (dworzanie, urzędnicy).
W świetle zgodnej opinii historyków, momentem przełomowym w dziejach polskiej
emigracji, zarówno z uwagi na jej liczebność, zasięg geograficzny, motywy i charakter
wychodźstwa był los konfederatów barskich. Zawiązanie konfederacji barskiej w 1768 roku
było pierwszym ruchem patriotycznym, a czasem nawet określane bywa pierwszym
powstaniem narodowym skierowanym przeciwko obcej dominacji. Po raz pierwszy też
patriotyczny zryw zakończyły masowe zsyłki (Kazań, Nerczyńsk, Tobolsk), które objęły w
sumie ok. 10 tys. szlachty i oficerów. Wielu barzan opuściło kraj udając się do Turcji, Austrii,
Francji, na teren Niemiec. Około 100 spośród nich walczyło następnie w wojnie o
niepodległość Stanów Zjednoczonych, w tym Kazimierz Pułaski. Emigracja barska utworzyła
też na wychodźstwie strukturę kierującą polityczną działalnością emigrantów „Generalność”,
która pierwotnie działała z terenu Austrii, potem Węgier, Bawarii, a następnie Szwajcarii.
Pierwszy rozbiór Polski położył kres tej inicjatywie i przyczynił się do opuszczenia kraju
przez kolejną grupę uchodźców politycznych.
5Warto podkreślić, iż w tym czasie emigracja z ziem polskich miała też inny charakter. Nowe
prądy umysłowe i artystyczne sprawiały, że Paryż przyciągał polskie elity jak magnes.
Zarówno młodzież licząca na stypendia, barzanie, a nawet jednostki promujące emigrację
z Polski za ocean przybywały do Francji. Część polskich elit, zwłaszcza magnaci i szlachta
z Galicji poszukująca okazji do kontynuowania kariery, zdobywania tytułów, honorów, żądna
bliskości dworu i związanych z tym szans dla swoich potomków, decydowała się na wyjazd
do Wiednia.
Kolejny rozdział w historii emigracji z ziem polskich wyznaczył II rozbiór Polski. Już rok
wcześniej, kiedy kontrolę nad krajem, przy pomocy wojsk rosyjskich przejęli targowiczanie,
z kraju wypływać zaczęła tzw. emigracja trzeciomajowa, a więc reformatorzy związani
z pracami nad Konstytucją 1791 roku. Zwolennicy konstytucji sprzeciwiający się dominacji
Rosjan udawali się przede wszystkim do Saksonii, Austrii, a także Francji. Początkowo
najważniejszymi ośrodkami politycznej działalności emigracji były Lipsk i Drezno (Komitet
Polski w Lipsku; Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki). Ukształtowała się wówczas także polska
kolonia w Paryżu tzw. „Misja Franciszka Barssa”. Ta grupa wychodźcza miała charakter
narodowy, a nie społeczno-elitarny. W jej gronie znaleźli się nie tylko przedstawiciele
szlachty, ale także grupy mieszczan i wojskowych. Emigracja trzeciomajowa liczyła na
pomoc Francji (misje T. Kościuszki), opracowywała plan powstania narodowego, delegowała
zakonspirowanych emisariuszy do kraju.
Zarówno II rozbiór Polski (1793), upadek Insurekcji kościuszkowskiej (1794) i ostateczny
rozbiór Polski (1795) przyniosły kolejne fale uchodźstwa z ziem polskich. Gdy Polska
utraciła swą państwowość, celem działań emigracji stało się poszukiwanie miejsca na
organizację walki o jej wskrzeszenie. Około 4 tys. Polaków udało się na emigrację polityczną
do Niemiec, Włoch, Francji, czy Turcji, część z nich wkrótce nucąc pieśń legionów polskich
we Włoszech „Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy…” liczyła na rychły powrót do
kraju.
W rozbiorach Rosja zagarnęła 62% terytorium i 45% ludności (5,9 milionów)
Rzeczpospolitej. Prusy 20% terytorium, 23% mieszkańców (2,4 mil), zaś Austria
odpowiednio 18% ziem i 32% ludności (3,7 mil.). W konsekwencji rozbiorów wielu
mieszkańców Rzeczpospolitej spotkały prześladowania i związane z nimi zsyłki, ucieczki,
pobór rekruta, dezercje. W II poł. XVIII wieku kolonie polskich emigrantów istniały
w Dreźnie, Paryżu, Wiedniu, na obszarach zdominowanych przez Turcję.
Na terenie tureckiej Mołdawii skupili się przede wszystkim Kościuszkowcy (ok. 1600 osób).
We Francji „trzeciomajowcy” rozpoczęli działalność polityczno-militarną. Część z nich
wybrała opcję zmierzającą do wywołania powstania w Polsce (Deputacja), część popierała
ideę utworzenia polskich legionów przy Francji (Agencja). Ideę legionową wsparła grupa
emigrantów polskich w Wenecji (uchodźcy z lat 1795-96), która także stanowiła wówczas
ważny ośrodek emigracji z racji ożywionych kontaktów zarówno z Paryżem,
jak i Konstantynopolem.
Utworzenie polskich legionów we Włoszech traktować można jak dążenie do utworzenia siły
zbrojnej polskiej emigracji politycznej, wyraz jej dążeń niepodległościowych. W sumie,
przez ich szeregi przeszło około 26-30 tys. ludzi, w tym w 65% byli to chłopi, 25%
mieszczanie, a w 10% szlachta. Tworząc Polski Legion, jako korpus posiłkowy armii
lombardzkiej Francuzi liczyli na to, że dołączą do niego nie tylko polscy emigranci,
ale i dezerterzy (z rekrutów przymusowo wcielanych do armii austriackiej) oraz jeńcy
wojenni. W ciągu 3 miesięcy w szeregach legionów znalazło się 3,6 tys. żołnierzy, rok
później było ich już 5,5 tys. W 1797 roku sformowano dwie legie, które wkrótce
przekroczyły 7 tys. żołnierzy. Polskie formacje wojskowe przekształcone w Legię
Naddunajską przestały być Napoleonowi potrzebne po podpisaniu pokoju w Luneville
(1801), który kończył wojnę z Rzeszą Niemiecką. Napoleon skierował polskich żołnierzy do
6podległych mu państewek włoskich. Z 10 tysięcy legionistów około 4 tys. zostało we
Włoszech, a blisko 6 tys. wysłano do francuskiej kolonii na San Domingo (dzisiejsze Haiti)
do walki z powstańcami, którzy zamierzali znieść niewolnictwo i ogłosić niepodległość.
Tylko 330 legionistów wróciło do Europy, zaś 400 zostało na wyspie. Spośród tych, którzy
przeżyli walki na Karaibach część włączyła się następnie do walki z hiszpańską dominacją
kolonialną przy boku Francisco de Mirandy, czy Simona Bolivara. Bliskim
współpracownikiem tego ostatniego został m.in. Izydor Borowski.
Kiedy na mocy pokoju w Tylży (1807) na części ziem polskich utworzono Księstwo
Warszawskie emigracja polityczna z tego terenu praktycznie wygasła, zdecydowanie
dominowały nad nią powroty cywili i wojskowych. W dalszym ciągu istotną rolę odgrywały
polskie kolonie w Paryżu i Dreźnie.
2.3. POD ZABORAMI
Postanowienia kongresu wiedeńskiego otwierają kolejny okres w dziejach emigracji z ziem
polskich wraz z powstaniem na ich terenie trzech autonomicznych tworów (Królestwa
Polskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Rzeczpospolitej Krakowskiej). Do wybuchu
powstania listopadowego ludność zamieszkała na ich obszarze mogła cieszyć się względną
autonomią, stosunkowo liberalnym traktowaniem. Nie można pominąć jednak faktu, że na
terenie Królestwa Polskiego rozbijane były związki studenckie, polskie organizacje
konspiracyjne, organizacje o charakterze wojskowym, co w rezultacie skutkowało
deportacjami politycznymi, które w latach 1815-1830 objęły w sumie ponad 100 osób.
2.3.1. Wielka Emigracja
Upadek powstania listopadowego i ponowne wymazanie Polski z map Europy przyczyniły
się do powstania nowej, masowej fali emigracji politycznej. Wychodźstwo z ziem polskich
w latach 1831-1864 określa się w literaturze przedmiotu „Wielką Emigracją”. Przymiotnik
„wielka” otrzymała ona przede wszystkim ze względu na wybitną rolę odegraną w życiu
politycznym i umysłowym narodu, a także na jej liczebność – a w zasadzie koncentrację na
terenie Francji (paryskie komitety, towarzystwa literackie, naukowe, organizacje
dobroczynne), reprezentowany status społeczny (książę Adam Jerzy Czartoryski, środowisko
Hotelu Lambert) i świadomość narodową uchodźców - żołnierzy. Nie bez znaczenia pozostał
również fakt jej kontynuacji – trwający ponad 30 lat odpływ uchodźców politycznych z ziem
polskich. Emigracja ta – o charakterze polityczno-wojskowym – miała także szczególne
znaczenie międzynarodowe.
Po upadku powstania granice Królestwa opuściły władze polskie. Na emigrację (głównie do
Francji) udało się także 64 posłów. W świetle dostępnych szacunków w 1832 roku do Francji
wyemigrowało od 6 do 7 tysięcy Polaków. Mniejsze grupy udawały się do Wielkiej Brytanii,
państw niemieckich, Belgii. Ponadto, po upadku powstania Prusy i Austria internowały
korpusy wojska polskiego: 28 tysięcy żołnierzy w Prusach, 20 tys. w Austrii. Z tych
żołnierzy, którzy powrócili pod jarzmo rosyjskie 20 tys. wcielono wprost do armii rosyjskiej i
najczęściej wysłano na wieloletnią służbę na Kaukaz lub Syberię. Spośród żołnierzy
internowanych w Prusach, którzy nie chcieli wracać do Rosji, część wysłano statkami do
Francji (1832r.: 3 statki, 675 żołnierzy). W następnym roku z Gdańska wypłynęły kolejne 3
statki z internowanymi żołnierzami (603 os.), którzy w większości nie chcieli udawać się na
emigrację zamorską. Pozostając w kontakcie z wcześniejszymi uciekinierami planowali
osiedlić się – tymczasowo – w Wielkiej Brytanii, bądź Francji. Część z nich dołączyła do
oddziałów Legii Cudzoziemskiej w Algierii marząc o odrodzeniu idei legionowej
i utworzeniu polskich oddziałów. Także Austriacy wysyłali internowanych żołnierzy polskich
na zachód. Część z nich (235 os.) z portu w Trieście wysłano wprost do Nowego Jorku.
W latach 1832-1856 około 500 osób przewieziono z Triestu do Algieru. Część dezerterów,
jeńców z armii rosyjskiej udała się do Turcji. W 1842r. w odległości ok. 50 km od
7Konstantynopola powstała polska osada rolnicza Adampol, która istnieje do dziś, jako jedyna
rolnicza osada założona na emigracji jeszcze w I poł. XIX wieku.
Wśród form represji, jakie dotknęły Polaków po upadku powstania listopadowego. znalazły
się także przymusowe przesiedlenia, które objęły nawet ok. 50 tys. osób, konfiskaty
majątków i zaoczne wyroki śmierci dla uchodźców. W sumie spośród 190 tys. Polaków,
którzy w latach 1831-1864 osiedli w Rosji, ¾ znalazło się tam pod wpływem przymusu.
Należy przy tym pamiętać, iż niemała część Polaków dobrowolnie wybierała kierunek
wschodni licząc na rozwój kariery naukowej, urzędniczej - ukończywszy uczelnie rosyjskie
czy posiadając specjalistyczną wiedzę znajdowała intratne zatrudnienie w Rosji. Część
polskiej magnaterii szukała sobie miejsca na dworze carskim. Polskie kolonie powstawały
w Petersburgu, Moskwie, Odessie.
Polska emigracja polistopadowa stanowiła istotny czynnik polityki europejskiej i wniosła
niemały wkład do idei republikańsko-demokratycznej I poł. XIX wieku. Nieprzerwanie
zmierzała przy tym do przywrócenia Polsce niepodległości; na drodze dyplomatycznej bądź
zbrojnej. Powstanie krakowskie, które wybuchło w 1846 roku, było wynikiem przygotowań
czynionych właśnie na emigracji. Zamiast sukcesu, przyniosło blisko 1,5 tys. nowych
uchodźców, co łącznie, w przededniu Wiosny Ludów dawało liczbę ok. 8 tys. polskich
emigrantów politycznych w Europie.
Rozproszona w Europie zachodniej, (głównie we Francji (ale także Algierii), Belgii, Wielkiej
Brytanii, Hiszpanii, Szwajcarii, we Włoszech), a także w Stanach Zjednoczonych czy Turcji
emigracja polska w łącznej liczbie 7-8 tys. była jednocześnie bardzo mobilna, często będąc
nośnikiem nowoczesnych poglądów i idei. Jej przedstawiciele odegrali niemałą rolę w czasie
europejskiej Wiosny Ludów (1848-49) kiedy to Polacy brali m.in. udział w walkach
w Lombardii, Sardynii, Rzymie, na Sycylii, a także w Berlinie. Legendarny stał się niemal
udział Polaków w walce o wolność Węgrów (gen. Józef Bem).
Wraz z licznym i widocznym udziałem Polaków w rewolucyjnym zrywie narodów (1848/49)
polscy uchodźcy stracili jednak sympatię i wsparcie, jakim cieszyli się ze strony rządów
państw zachodnich (cofnięcie zapomóg, restrykcje dot. działalności politycznej). Po 1849
roku Polak stał się synonimem buntownika, rewolucjonisty, wichrzyciela. Stosunkowo
najbardziej tolerancyjna wobec prowadzonej przez polskich uchodźców działalności
pozostała Wielka Brytania. Mimo to coraz częściej stawała się ona przystankiem w drodze za
ocean. W latach 1848-51 odnotowano ponad dwukrotnie większą liczbę polskich emigrantów
politycznych udających się do USA. Wielu z nich z czasem wzięło udział w wojnie
secesyjnej (m.in. gen. Włodzimierz Krzyżanowski)
Dość egzotycznym, choć ważnym ośrodkiem życia polonijnego nadal pozostawał Stambuł.
Polscy uchodźcy przebywający na terenie Turcji aktywnie włączyli się do walki z Rosją
w czasie wojny krymskiej w latach 1853-55 próbując odbudować przy okazji wojsko polskie
(Michał Czajkowski vel Sadyk Pasza, gen. Władysław Zamoyski). Po klęsce Rosji
amnestionowano m.in. emigrantów polskich, którzy opuścili zabór rosyjski. Mogli oni odtąd
składać podania o zgodę na powrót do kraju, co uczyniło 108 osób. Przez resztę emigracji
niepodległościowej zgodnie uznani zostali oni za zdrajców. Drugą amnestią ogłoszoną przez
carat było zwolnienie zesłańców z Syberii i Kaukazu. W jej wyniku do Królestwa powróciło
ok. 10 tys. osób.
Kolejną falę emigracji z Polski przyniosła klęska powstania styczniowego. W latach 1864-66
od 8 do 10 tysięcy jego uczestników znalazło się na emigracji. Inaczej niż miało to miejsce
we wczesnych latach 30. XIX wieku, uchodźcy z Polski nie spotykali się już z tak
przychylnym przyjęciem rządów i społeczeństw krajów, do których się udawali. Tym samym,
nie odegrali już roli podobnej do tej, jaką odegrali uchodźcy polistopadowi. Większość
z emigrantów postyczniowych udała się do Francji (3,4 tys.), pozostali dostali się do
Szwajcarii, Włoch, Belgii, Wielkiej Brytanii, Turcji, Rumunii, a z krajów poza europejskich –
8do USA (ok. 1,5 tys. os.). Znaczna część z nich wróciła do kraju po 2-3 latach. Pokaźnie
większą skalę i konsekwencje miały deportacje w głąb Rosji, które objęły od 36,5 do 37,5
tys. ludzi.
Podsumowując znaczenie popowstaniowej emigracji należy podkreślić, że spośród 16 tys.
uchodźców politycznych (1866r.) blisko połowa osiedliła się we Francji. Klęska powstań,
prześladowania, represje, deportacje, brak możliwości rozwoju kultury narodowej
w znacznym stopniu ukształtowały „Polskę na wygnaniu”. Do jej trwałości przyczyniła się
silna wiara uchodźców w możliwość kontynuowania skutecznej walki o przywrócenie Polsce
niepodległości poprzez działania na emigracji. Wielka Emigracja stanowiła dobitne
świadectwo wysokiego stopnia rozwoju świadomości narodowej Polaków i ich niegasnących
aspiracji niepodległościowych.
I połowa XIX wieku to także okres, w którym w ślad za prądami emigracyjnymi w Europie
zachodniej także na terenie ziem polskich narodziło się i szybko rozwijało zjawisko migracji
„za chlebem”. Do 1914r. ziemie polskie opuściło na stałe bądź czasowo ponad 3,5 mil. osób.
Jak ocenił W. Wrzesiński, przed I wojną światową na emigracji przebywało 10%
społeczeństwa polskiego. Obszarem, który najszybciej wszedł w europejski i zamorski obieg
migracji zarobkowych były ziemie po zaborem pruskim.
2.3.2. Emigracja z zaboru pruskiego
W II poł. lat 30. XIX wieku wschodnie prowincje Prus objęła pierwsza fala emigracji
zamorskiej skierowana ku wybrzeżom Australii i Ameryki Pn. Warto podkreślić, że jej
charakter był pierwotnie religijny. Z terenów tych wyjeżdżali przede wszystkim protestanci,
którzy nie mogli pogodzić się z powstaniem państwowego kościoła ewangelickiego (reforma
Fryderyka Wilhelma II). Poza „staroluteranami” z dawnych ziem polskich emigrowali także
mennonici z Pomorza Gdańskiego (gł. delta Wisły), którym przeszkadzało pruskie prawo
majątkowe i przymus służby wojskowej. Emigrowali oni głównie do Rosji, skąd po kilku
dekadach wyruszyli w drogę do Ameryki Pn.
Pierwsze próby agitacji wśród pospólstwa na rzecz wyjazdu do Ameryki Pn. odnotowano
w regionie poznańskim. Pogłoski o możliwościach wyjazdu do Ameryki szybko jednak
rozniosły się i w innych zaborach. Plotki i mity o pruskich ułatwieniach dla Polaków
chcących udać się za morze największy zasięg zdobyły na terenie Królestwa Polskiego (lata
20. XIX w.) Pierwszą polską osadą założoną na obszarach zamorskich było Sevenhill
w Australii. Kolonia ta, położona 120 km od Adelaide, ukształtowała się w latach 1848-56.
Na terenie USA, w 1851r. założono Parisville (Michigan), które jednak stanowiło
odosobniony przypadek geograficzno-osadniczy. Dopiero kolonia Panna Maria (Teksas)
ukształtowana w latach 1854-57, w której osiedlili się głównie emigranci z Górnego Śląska
(ok. 1500 osób) dała początek szerszemu procesowi osadniczemu (11 kolejnych osad).
Zainteresowanie emigracją na teren Stanów Zjednoczonych wzrosło wraz z zakończeniem
wojny secesyjnej w USA (1861-65), ustawą o gospodarstwach rolnych z 1862 oferującą
darmową ziemię na zachód od rzeki Missisipi. Pod koniec lat 50. XIX w. licząca ponad
tysiąc osób grupa Kaszubów osiedliła się w okolicach Renfrew w Kanadzie (Ontario).
Poza emigracją zamorską teren ziem polskich pod zaborem pruskim objęty był także
dwukierunkowymi migracjami na linii wschód-zachód. Z jednej strony z zachodu na
Pomorze Gdańskie, Śląsk i do Wielkopolski napływali koloniści niemieccy (m.in. w ramach
akcji kolonizacyjnej). Jednocześnie fachowcy (Niemcy, Żydzi, a także w mniejszym stopniu
Polacy) emigrowali dalej na wschód – głównie do Królestwa Polskiego i do Rosji. W Prusach
zjawisko migracji na teren Królestwa Polskiego określano nawet „chorobą emigracyjną”.
Z drugiej jednak strony, już od lat 60. XIX wieku znaczenia nabierał przeciwny kierunek
migracji europejskich. Na zachód, przede wszystkim do Nadrenii, Westfalii (zagłębie Ruhry)
udawali się mieszkańcy wschodnich prowincji pruskich. Migrację do wyżej
uprzemysłowionych, bardziej zamożnych części Niemiec w dekadach przed i po ich
9zjednoczeniu, określa się najczęściej „ucieczką ze wschodu” (Ostflucht). Od chwili
zjednoczenia Niemiec (1871r.) sukcesywnie malało znaczenie emigracji zamorskiej, rosła zaś
migracja do środkowych i zachodnich części tego kraju.
Tak więc zabór pruski najwcześniej dotknęło zjawisko masowego wychodźstwa zamorskiego
kierującego się głównie do Ameryki Północnej i do uprzemysłowionych obszarów
europejskich (gł. Niemiec). Było to ściśle powiązane ze zjawiskami towarzyszącymi
powstawaniu nowoczesnych struktur gospodarczych i społecznych, więc charakter emigracji
z ziem polskich zaboru pruskiego był głównie ekonomiczny. Mimo akcji germanizacyjnej
(Kulturkampf, rugi pruskie, akcje kolonizacyjne etc.) emigracja polityczna z ziem zaboru
pruskiego stanowiła zjawisko marginalne.
2.3.3. Zabór rosyjski
Od drugiej połowy XIX wieku także wychodźstwo z Królestwa Polskiego nosiło w coraz
większym stopniu charakter zarobkowy. W świetle niepewnych szacunków z obszaru
Królestwa do Stanów Zjednoczonych wyjechało od 420 tys. do 950 tys. osób, które znalazły
zatrudnienie głównie w przemyśle (region północno-atlantycki).
W stopniu większym niż miało to miejsce w przypadku ziem zaboru pruskiego, zabór
rosyjski ogarnęła „gorączka brazylijska”, a w zasadzie kilka jej fal. Pierwsza fala przypadła
na lata 1890-91 i objęła ponad 39 tys. osób, które udały się głównie do Brazylii po to, by tam
pracować na roli. Kolejne, niemal równie wielkie fale wychodźstwa do Ameryki południowej
przypadały na lata 1906-7 i 1911-13. Na początku XX wieku tylko w jednym z brazylijskich
stanów (Parana) było ok. 10 tys. polskich osadników. Polscy specjaliści odegrali też ogromną
rolę w modernizacji i industrializacji krajów południowoamerykańskich (przemysł
wydobywczy, transport, ekspedycje naukowe).
Alternatywą dla wyjazdów zamorskich były akcje osiedleńcze prowadzone przez Rosjan
w głębi kraju, które objęły w sumie ok. 500-600 tys. Polaków. Znaczną część z nich stanowili
jednak zesłańcy, którzy po doczekaniu końca wyroku bądź ogłoszeniu amnestii zdecydowali
się zostać na Wschodzie. Na przełomie wieków (1890-1914) zauważalna była także migracja
zarobkowa w głąb Rosji. Główny nurt emigracji sezonowej z ziem zaboru rosyjskiego
kierował się jednak na teren Niemiec i krajów Europy zachodniej (Dania, Szwajcaria,
Francja, Szwecja, Wielka Brytania).
2.3.4. Zabór austriacki
Do lat 60. XIX wieku emigracja z ziem zaboru austriackiego miała charakter głównie
kontynentalny (częściowo polityczna, częściowo zarobkowa). Od lat 70 rosnąć zaczęło
znaczenie emigracji zamorskiej, która zdominowała inne kierunki począwszy od 90.
W latach 1881-1890 blisko 50 tys. Galicjan (nie licząc migrantów sezonowych) udało się do
Ameryki południowej – głównie do Brazylii. W latach 80. XIX z ziem zaboru austriackiego
60-80 tys. osób (Polacy, Żydzi, Ukraińcy) wyemigrowało do USA. Jednak podobnie jak
w pozostałych zaborach, ogromny wpływ na procesy emigracyjne miała „gorączka
brazylijska” przypadająca na lata 90. I pierwsze lata XX wieku (1891-1914).
Dla celów koordynacji wychodźstwa na terenie Galicji powołane zostały organizacje
udzielające uchodźcom pomocy (głównie informacji), np.: Polskie Towarzystwo Emigracyjne
(1908); Ukraińskie Tow. Emigracyjne (1912). W sumie, od poł. XIX wieku do wybuchu I
wojny światowej Galicję opuściło ok. 1 - 1.1 mil. osób, z czego 900 tys. wyruszyło w podróż
transatlantycką (USA, Kanada, Brazylia, Argentyna). Poza tym kierunkiem ważną rolę
w dziejach emigracji z obszaru pod zaborem austriackim odgrywały migracje sezonowe;
w tym przede wszystkim do Niemiec, Rosji (w tym i na ziemie polskie pod zaborem
rosyjskim), Rumunii, Danii, Francji, Szwecji, Szwajcarii, Belgii, Holandii, a także
w granicach Austro-Węgier.
102.4. ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO – II RZECZPOSPOLITA
Wybuch Wielkiej Wojny, jak nazywano wówczas I wojnę światową, przyniósł Polakom nową
traumę ewakuacji, przymusowego poboru, ucieczek, wysiedleń, a także powrotów
w rodzinne strony. Wystarczy wspomnieć, iż w czasie I wojny światowej 3,2 mil. Polaków
zostało zmobilizowanych do służby w armiach zaborczych, a 1,2 mil. osób wywieziono
w głąb państw zaborczych do pracy. Oczywiście wybuch wojny oznaczał koniec dobrowolnej
emigracji zarobkowej i zatrzymanie reemigracji.
Korzystając z wybuchu konfliktu pomiędzy zaborcami Polacy prowadzili ożywioną
działalność na ziemiach polskich i na emigracji zmierzającą do przywrócenia Polsce
państwowości. Do momentu przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny (kwiecień 1917)
polska emigracja polityczna podzielona była na zwolenników piłsudczykowskiej lewicy
zwróconej ku państwom centralnym i prorosyjskich narodowców popierających Romana
Dmowskiego. Obalenie caratu w Rosji, włączenie się Stanów Zjednoczonych do wojny
i kryzys przysięgowy w Polsce sprawiły, że otwarte zostały drzwi do kompromisu. Dla
znaczenia sprawy polskiej na arenie międzynarodowej kluczowe znaczenie miało uznanie
Komitetu Narodowego Polskiego (powołany 15.08.1917r. w Paryżu) przez rządy Francji,
Wielkiej Brytanii, Włoch i USA za legalne przedstawicielstwo polskie i namiastkę rządu.
KNP podporządkowana została także armia polska we Francji (wodzem od 4.10.1918r. – gen.
Józef Haller).
Natomiast dla historii emigracji polskiej kluczowy był fakt przybycia emigrantów do kraju
i nominacja Ignacego Paderewskiego na stanowisko premiera rządu i ministra spraw
zagranicznych (16.01.1919). Było to największe i najbardziej czytelne zwycięstwo
odniesione przez emigrację polską, która z dumą z odniesionego sukcesu – odrodzenia
państwa polskiego – wracała do zrujnowanego wojną i eksploatacyjną polityką zaborców
kraju, który wkrótce stawić musiał czoła bolszewickiej nawale.
Druga Rzeczpospolita stanęła wobec konieczności pilnego rozwiązania problemów
gospodarczych kraju. Polski rynek pracy był znacznie przeciążony. Aby zagospodarować tzw.
„ludzi zbędnych” rząd polski miał do wyboru trzy opcje: organizację kosztownych robót
publicznych, wypłatę zasiłków dla bezrobotnych lub organizację emigracji – osadniczej,
najlepiej szybką i tanią.
Organizacja akcji kolonizacyjnej nie była jednak łatwa, bowiem ograniczenia imigracyjne
wprowadziły państwa dotąd chętnie przyjmujące osadników; Niemcy – z powodów
politycznych, Brazylia – z przyczyn gospodarczych (brak funduszy na dotacje dla
kolonistów), USA – wprowadzając w latach 1921 i 1924 ograniczenia kwotowe. Tak więc
kierunki wychodźstwa z II RP zostały ukształtowane przez czynniki zewnętrzne, m.in.
politykę imigracyjną państw docelowych, zaś o jej wielkości przesądził kryzys lat 30.
Nadwyżka rąk do pracy w kraju sprawiła, że polityką odrodzonego państwa polskiego stało
się łagodzenie ograniczeń narzuconych przez tradycyjne państwa osadnicze oraz
poszukiwanie nowych możliwości emigracji osadniczej. Rządy II RP preferowały ją licząc, iż
emigranci w zwartych skupiskach unikną asymilacji, starały się również o otwarcie dla
obywateli zagranicznych rynków pracy, czego wynikiem były międzypaństwowe umowy
migracyjne.
Tymczasem do odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego powracać zaczęli uchodźcy.
W pierwszych latach po zakończeniu wojny do Polski wracali żołnierze z Kanady i USA,
armia Hallera z Francji, uciekinierzy z Rosji, reemigranci powracający z powodów
sentymentalnych, bądź racjonalnych. Do masowej reemigracji na ziemie polskie jednak nie
doszło. Przeciwnie, od 1921r. widoczny był ponowny wzrost zainteresowania emigracją.
Trudne warunki materialne, rozczarowanie powrotem, nadmiar rąk do pracy, zły stan
gospodarki kraju i zagrożenie międzynarodowe sprawiły, iż bilans migracyjny II RP wyniósł
ostatecznie 1 030 tys. wychodźców. Blisko 2.2 mil. Polaków udało się na emigrację, z czego
1161% do krajów europejskich, a 39% zamorskich. Emigracja ta miała niemal wyłącznie
charakter zarobkowy. O emigracji politycznej można mówić w przypadku ludności
żydowskiej, ukraińskiej, bądź – po przewrocie majowym – w przypadku przeciwników
rządów sanacyjnych.
W celu ożywienia ruchu emigracyjnego władze państwowe przystąpiły do aktywizacji
portów, rozbudowy floty pasażerskiej, rozwoju handlu zagranicznego – m.in. w oparciu
o kontakty z Polonią. Powołane przez rząd instytucje takie jak np.: Państwowy Urząd ds.
Jeńców, Uchodźców i Robotników JUR, a następnie Państwowe Urzędy Pośrednictwa Pracy
oferowały pomoc dla emigrujących. W 1920r., w ramach Ministerstwa Pracy i Opieki
Społecznej, utworzono specjalny Urząd Emigracyjny, który (wraz z istniejącą od 1921 roku
Radą Emigracyjną) przejął całość spraw związanych z uchodźstwem. Od 1932 roku sprawy
emigracji przejął MSZ. Poza organami administracji państwowej istniały także
stowarzyszenia pomagające emigrantom: polskie, ukraińskie, żydowskie czy np. kobiece.
Jedno z największych - Polskie Towarzystwo Emigracyjne - prowadziło biura informacji
udzielające porad prawnych, ale także hotel emigracyjny w Warszawie, gospody w Gdańsku,
Gdyni, Wejherowie. PTE wydawało ponadto przewodniki, tygodnik „Wychodźca”, udzielało
także pomocy polskim emigrantom przebywającym za granicą.
W 1930 roku powołany został Syndykat Emigracyjny spółka zoo z udziałem skarbu państwa,
polskich i zagranicznych towarzystw okrętowych, który miał wymierny interes
w intensyfikacji uchodźstwa z Polski. Jego pracownicy zajmowali się zbieraniem informacji
o miejscach docelowych, rekrutacją emigrantów, pomagali w przygotowaniu dokumentów
emigracyjnych i transporcie. Początkowo Syndykat dysponował 10, a z czasem 27
oddziałami (w tym 4 zagranicznymi) oraz siecią agentur. Prowadził ponadto obóz
emigracyjny w Gdyni, „stację zborną” w Poznaniu, domy emigracyjne w Warszawie
i Lwowie.
W związku z zamknięciem tradycyjnych obszarów osadnictwa, w 1919 roku Polska
podpisała konwencję z Francją na legalny przepływ 390 tys. osób do pracy z rolnictwie
i górnictwie. Na początku lat 30. Polonia francuska liczyła około ½ miliona osób. Do jej
wzrostu przyczynił się także napływ ludności z Westfalii, gdzie dorastało już drugie
pokolenie emigrantów z Polski. Kryzys końca lat 20. i 30. przyniósł kolejne istotne
ograniczenia emigracyjne, które dotknęły m.in. polskich robotników we Francji i Belgii
często oskarżanych o sympatie prokomunistyczne.
Drugim z krajów europejskich, do którego popłynęła fala emigrantów z Polski były Niemcy.
Napływ nielegalnych emigrantów sezonowych (pracowników rolnych) do tego kraju stanowił
jeden z newralgicznych problemów w stosunkach polsko-niemieckich. Niemcy żądali
bowiem zgody na ich repatriację do Polski. W 1927 roku udało się osiągnąć porozumienie o
repatriacji nielegalnych emigrantów (60-65 tys. osób), lecz jednocześnie uzyskano zgodę
Niemców na legalną imigrację sezonową z Polski. Na terenie Republiki Weimarskiej „stara
Polonia” była więc redukowana powrotami, bądź dalszą emigracją np. do Francji, lub Belgii,
zaś na drodze do powstania nowej stały powody polityczne i obostrzenia imigracyjne
narzucane przez Niemców.
Okres przedwojenny charakteryzowała też tzw. „idea parańska”, czyli dążenie do rozwijania
działalności osadniczej organizowanej przeze prywatne spółki i stowarzyszenia
kolonizacyjne (wzór galicyjskiego Towarzystwa Handlowo-Geograficznego, 1894). W tym
celu powoływano m.in. spółdzielnię „Kolonia Polska” w Peru, „Towarzystwo
Kolonizacyjne” w Brazylii, „Polsko-Amerykański Syndykat Kolonizacyjny” w Peru.
W 1936r. polskie MSZ posiadało 50% udziałów w spółce akcyjnej „Międzynarodowe
Towarzystwo Osadnicze”. Idea polskiego kolonializmu okresu międzywojennego jest jednak
często błędnie interpretowana. Autorka opracowania poświęconego polityce emigracyjnej II
RP, rozróżnia dążenie do tworzenia charakterystycznych dla polskiego osadnictwa „kolonii”
12– czyli wspomnianych powyżej zwartych skupisk emigrantów, od zainteresowania rządu
polskiego objęciem terenów pozbawionych suwerenności – np. poniemieckich kolonii
w Afryce administrowanych przez Francuzów (Kicinger). Polski projekt kolonialny stanowił
raczej studium postulatów i nie miał realnego wpływu na kierunek ani wysokość polskiej fali
emigracyjnej. Istniejąca od 1930 roku Liga Morska i Kolonialna skupiająca entuzjastów idei
kolonialnej (głównie nacjonalistów i młodzież) poszukiwała nowych terenów osadniczych
jednocześnie promując emigrację Żydów z Polski (Gawryszewski).
W skali całego dwudziestolecia międzywojennego przedstawiciele mniejszości stanowili ok.
30% ogółu emigrantów z Polski. To, że w latach międzywojennych dominowała emigracja
mniejszości narodowych: Niemców, Żydów i Ukraińców nie było dziełem przypadku. Mając
na uwadze regulację struktury narodowościowej kraju Rząd II RP zachęcał do emigracji
przede wszystkim przedstawicieli mniejszości narodowych, wyznaniowych w Polsce –
zwłaszcza Żydów i Ukraińców. W latach 1920-1925 około 40% emigrantów stanowiła
ludność żydowska, tyleż samo polska, ukraińska 10-12%, zaś niemiecka 2%. W kolejnej
dekadzie, po przewrocie majowym (1926-38) dominowała już emigracja Polaków (64,8%).
W tym czasie 14,7% emigrujących z II RP stanowili Żydzi, a 15,6% Ukraińcy i Białorusini.
Emigracja zamorska z II RP objęła ok. 350 tys. osób, z których większość (200 tys.) udała się
do Stanów Zjednoczonych, 30 tys. do Argentyny, tyleż samo do 30 tys. Palestyny. Do
głównych kierunków emigracji w latach międzywojennych zaliczyć należy Francję, Łotwę
i Palestynę, które zastąpiły poniekąd ograniczające imigrację Stany Zjednoczone, Niemcy,
czy Brazylię. Wśród czołówki krajów, do których udawali się polscy emigranci umieścić
także należy Kanadę, Argentynę, Peru, Boliwię i Paragwaj, zaś dla migracji sezonowych
Danię, Łotwę, Estonię i Niemcy. W 1938r. rząd polski zawarł umowę z Boliwią stanowiącą
element państwowej polityki kolonizacyjno-osadniczej, lecz nie została ona ratyfikowana.
Wskazując na nurty wychodźstwa z Polski należy także wspomnieć o wyjazdach polskich
komunistów udających się do ZSRR, których w większości dotknęły czystki stalinowskie
z lat 1936-1938. Rewolucja 1917 roku miała i polskie akcenty, a wśród organizatorów
„czerwonego terroru” był m.in. Feliks Dzierżyński. Kiedy w 1922 roku powstał Związek
Radziecki, rosyjską Polonię zamieszkującą jego zachodnie republiki (dawne kresy wschodnie
położone poza granicami II RP) uznano za autochtonów (80% całej Polonii). Niezależnie od
radzieckich kategoryzacji, przyjąć można, iż w 1926 roku na terenie ZSRR zamieszkiwało
787,8 tys. Polaków, wśród których byli potomkowie emigrantów zarobkowych (XIX i XX
wiek), których przyciągnęły głównie duże ośrodki przemysłowe, ale także zesłańcy i ich
potomkowie (Syberia, Kaukaz), żołnierze wcieleni do armii rosyjskiej, emigranci polityczni
z II RP, komuniści i ich sympatycy (ok. 12 tys.).
Emigrację z II RP chronologicznie można podzielić przynajmniej na dwa okresy: 1918-1931
charakteryzujący się wysokim bilansem emigracji oraz 1931-1938, kiedy emigracja z Polski
wyraźnie zmalała, wzrosło natomiast zjawisko reemigracji. W początkowym okresie, kiedy
nastąpiło otwarcie szlaków morskich, podpisana została konwencja polsko-francuska, a do
1921/1924 nie obowiązywał system kwotowy w USA, emigracja z Polski w przeważającym
stopniu była emigracją zamorską (88,3%). Natomiast już w latach 1922-25 dominowała
emigracja kontynentalna, przede wszystkim do Francji i Belgii, a także sezonowa do Danii.