.::Twierdza Toruń - Fort XIV::.

Wszelkie zagadnienia dotyczące historii Polski obejmujące szerszy zakres niż dany dział.
stach
Posty: 496
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

.::Twierdza Toruń - Fort XIV::.

Post autor: stach »

Fort XIV - to pośredni fort piechoty w Toruniu. Jest wyjątkowym dziełem inżynierów wojskowych Rzeszy Niemieckiej. Zbudowano go w latach 1889 - 1893 i pierwotnie posiadał numer VI a i nosił nazwę - Herman von Balk...
Kiedy działacze toruńskiego PTTK (głównie autor) wyznaczali "czarny" szlak turystyczny wokół miasta po linii fortów dawnej twierdzy nie mogli zagwarantować zainteresowanym turystom pełnej możliwość dokładnego obejrzenia tych znakomitych dzieł współczesnej sztuki militarnej. Duża ich liczba jest obecnie zajęta przez prywatne, komunalne i państwowe przedsiębiorstwa, także przez wojsko. Tylko jeden fort – Fort IV przy ulicy Chrobrego mogą bezpiecznie i bez ograniczeń zwiedzać turyści. Wielka to szkoda, bowiem w Toruniu można znaleźć forty, które odbiegają od przyjętych w dawnej armii Niemieckiej standardów. Najwięcej zaskakujących zmian dotyczy fortów pośrednich.
Najwcześniej zbudowany fort pośredni to pięciokątny, mniejszy, przypominający kształtem fort główny. Jest to obiekt z jedną baterią skrzydłową, wałem niskim piechoty na odcinku czoła i barków, kaponierą pod mostem i stanowiskami ogniowymi dla wszystkich stosowanych w twierdzy rodzajów dział. Jednak pozostałe forty pośrednie Torunia to nowsze, zbudowane na początku lat 90 – tych XIX wieku w celu uszczelnienia pierścienia zewnętrznego twierdzy.
Trapezowe forty pośrednie Torunia to podobne do siebie wyglądem Fort VI i XII. Ten drugi, posiadał dodatkowo podwójny tradytor oraz betonową galerię przeciwskarpową i betonowe stanowisko ogniowe przewoźnych dziełek szybkostrzelnych.
Inne forty znacznie różnią się od poprzednich są to: Fort III, który jest otoczonym wąską fosą a jego nasadę stanowi schron piechoty otoczony wałem ziemnym ze stanowiskami dla lekkiej artylerii oraz Fort X – bateria nadbrzeżna, posiada też większy blok koszarowy oraz sześć działobitni dla ciężkich armat i jest otoczony wodną fosą. Spośród innych wyróżnia go wyjątkowy kształt geometryczny terenu tj. trzy części ośmiokąta.
Fort VIII, choć też trapezowy posiada kaponierę broniącą wejścia do koszar nasady w przeciwskarpie. Łączyła się z prawym schronem jednej z dwóch baterii skrzydłowych fortu. Ponadto na wale piechoty i artyleryjskim w części głównej znajdują się tylko dwa schrony wałowe połączone klatkami schodowymi z koszarami części głównej.
W Toruniu znajduje się także jedyny w tej części Europy pancerny Fort I, którego siłę bojową stanowiły cztery haubice kalibru 210 mm ukryte pod kopułami pancernymi grubości śr.200 mm.
Wyjątkowym, wyróżniającym się dziełem inżynierów wojskowych Rzeszy Niemieckiej jest fort pośredni XIV.


Teraz już można !



Wytrwały turysta, mimo że nie było to takie proste mógł wcześniej odwiedzić niemal wszystkie forty Torunia. Jednak ten ukryty w zaroślach, silnie zadrzewiony obiekt przy ulicy Łódzkiej właściwie nigdy w swojej historii nie był dostępny dla osób postronnych.
Wędrując czarnym, turystycznym „szlakiem fortecznym”, w nie dalekiej odległości od Fortu XIV można jeszcze dziś napotkać duże żółte tablice informacyjne o treści w czterech językach zabraniające wstępu w jego rejon (relikty, które czasem odstraszają niezorientowanych zbieraczy złomu). Głównie ze względu na rodzaj magazynowanych przez wojsko na terenie fortu „towarów” prawo wstępu do niego mieli wyłącznie wojskowi magazynierzy i konserwatorzy – nawet nie żołnierze wartownicy chroniący obiekt. Mimo to o forcie było głośno, kiedy w 2000 roku media informowały nas o zdarzeniu najczęściej pod tytułem „Gdzie jest trotyl?!”.
Na szczęście wojsko zrezygnowało z użytkowania tego obiektu. Fort znalazł nabywcę i gospodarza. Prawdopodobnie wkrótce rozpoczną się w nim prace adaptacyjne do celów turystyczno – hotelarskich (będzie tu motel?).
Już dziś można skorzystać z okazji i zwiedzić fort przy ulicy Łódzkiej, o którym nie wiele pisano, nie można było w nim przebywać. Do dokładnego poznania fortu potrzebna nam jednak będzie niezbędna wiedza na temat jego budowy, funkcji, jego poszczególnych elementów i sposobu wykorzystania w przeszłości.



Fort XIV Twierdzy Toruń



Fort XIV – to pośredni fort piechoty w Toruniu. Jest wyjątkowym dziełem inżynierów wojskowych Rzeszy Niemieckiej. Zbudowano go w latach 1889 – 1893 i pierwotnie posiadał numer VI a i nosił nazwę – Herman von Balk (od 1920 roku Fort XIV – Józefa Dwernickiego/Józefa Bema) [1]. Należy do grupy pośrednich fortów toruńskich i jest przykładem standardowego międzypolowego dzieła piechoty wprowadzonego instrukcją z dnia 30.06.1887 r. przez Komitet Inżynierski Sztabu Generalnego Niemiec.
Otrzymał on kształt zbliżony do trapezu. Wyróżniał się spośród innych wodną fosą o regulowanej głębokości, o którą m.in. oparta została w razie zagrożenia jego bliska obrona obiektu. Pomysł budowy takiego dzieła uwzględniał warunki terenowe tj. teren płaski i podłoże (kilkudziesięciu metrowa warstwa gliny i piasku) oraz nadmiar wody gruntowej i opadowej [2].
Fort XIV otoczony został niskim, spłaszczonym stokiem bojowym ze stanowiskami dla piechoty. Miał on pojedynczy blok koszarowy w centrum obwałowań, połączony poternami z dwoma piętrowymi schronami na wale czoła.
Droga do fortu o utwardzonej nawierzchni biegłą pod osłoną wału do bramy wjazdowej. Wjazd do fortu prowadził przez pięcioboczny dziedziniec ze schronem ochrony wjazdu, osłoniętym spłaszczonym wałem ziemnym i ogrodzony 2,5 m wysokości płotem fortecznym. Z dziedzińca droga do fortu prowadziła groblą przecinającą fosę u nasady i przez częściowo zwodzony most nad fosą wprost do kolejnej bramy wjazdowej. Dziś na miejscu mostu zwodzonego znajduje się most stały.
Wjazd lub wejście do fortu na odcinku drogi przez fosę mogło być obserwowane i bronione z usytuowanej na wprost wjazdu środkowej kazamaty bloku koszarowego, której ściana posiada dwa otwory obserwacyjno - strzelnicze i jeden dla działa - kartaczownicy[3].
Czoło i barki fortu stanowił wał ziemny ze stanowiskami dla piechoty i 6 lekkich dział kal. 75 cm, rozdzielonych 5 schronami z wyjściami na drogę wałową. Wzdłuż wału czoła fortu zbudowano 1 schron piechoty i artylerzystów, 2 dwukondygnacyjne schrony i remizy (oba skrajne połączone z blokiem koszar krótkimi poternami) a w połowie długości barków wzniesiono po jednym jednokondygnacyjnym schronie.
W 1893 r. oba boczne schrony wału czołowego otrzymały pancerne punkty obserwacyjne z kopułami W.T. 90.
W centrum fortowego majdanu zbudowano jednokondygnacyjny, skazamatowany, główny blok koszarowy i wokół niego drogę wałową. Blok ten składał się z pomieszczeń koszarowych, magazynowych, warsztatowych, kuchni, łaźni, latryn i innych. Po środku bloku, na wprost bramy i dalej grobli z mostem (niegdyś zwodzonym) usytuowano pomieszczenie bojowe – wartownię z otworami strzelniczymi.
Otaczająca fort mokra fosa szerokości 36 m i o regulowanej za pomocą śluzy głębokości (w czasie zagrożenia utrzymywany poziom – tzw. „woda wysoka” a w czasie pokoju „woda niska”) nie była broniona z kaponier lub kojca. Jednak w dnie fosy, pod lustrem wody znajdują się resztki zapor mających utrudniać jej ewentualne forsowanie[4].Wokół fortu nie odnaleziono urządzeń, za pomocą, których można było regulować poziom wody w fosie. Jedynie tuż nad lustrem wody u nasady fortu, w zaroślach można dostrzec fragment rury odprowadzającej wodę z fosy a tuż przy ulicy Łódzkiej znaleziono wykonaną z cegły studnię. Fragmenty metalowej drabinki świadczą, że była sucha a na jej dnie znajdowały się zawory regulującej przepływ wody[5].
U podstawy ziemnej skarpy, także za fosą na odcinkach nasady baków i czoła znajdował się typowy 2,5 m wysokości płot forteczny (do dziś ocalał tylko ten zewnętrzny). Na przeciwskarpie fosy biegnie wąska droga straży ze stokiem, kiedyś osłonięta zasiekami ukrytymi w przedstoku. Na końcach odcinka czołowego drogi krytej znajdują się 3 betonowe konstrukcje schronów - wartowni straży, od których prowadzą prostopadle do fosy rowy dobiegowe do stanowisk piechoty na krawędzi przedstoku oraz małe fragmenty rowu przeciw pancernego zbudowanego tu pod koniec 1944 roku łączącego wszystkie forty w szczelny pierścień obrony twierdzy.
Początkowo załogę fortu stanowiło ok. 300 żołnierzy (kompania piechoty, obsługa dział piechoty na niskich lawetach kołowych i działek). Fort pozbawiony był baterii skrzydłowych artylerii ciężkiego kalibru. W jego sąsiedztwie zbudowano ziemne baterie i schrony artylerzystów oraz schrony amunicyjne. Na zapleczu fortu w linii jego lewego barku zbudowano podwójną ziemną baterię dla sześciu i drugą dla czterech dział kal. 150 mm. Miało to stanowić dostateczne wsparcie artyleryjskie fortu.
Fort XIV jak pozostałe forty toruńskie w okresie pokoju zajmowała okresowo załoga do ćwiczeń.
Po wybuchu I wojny światowej załoga bezpieczeństwa fortu liczyła zaledwie pluton piechoty. Ponadto w skład załogi wchodzili kanonierzy obsługujący działa flankujące, obsługi karabinów maszynowych i ? plutonu pionierów (saperów).
Znajdujący się w sąsiedztwie mały, parterowy domek przy ulicy Zimowej prawdopodobnie był domkiem dozorcy wałowego.
W latach 1920-1922, w czasie wojny polsko – bolszewickiej lewobrzeżne forty XI,XII,XV były wykorzystane jako Obóz Internowanych Nr 11 w Toruniu, w którym przetrzymywano żołnierzy rosyjskich (gen.Wrangla). Fort XIV był w tym czasie miejscem skoszarowania kompanii wartowniczej żołnierzy polskich tego obozu.
W czasie II wojny światowej w istniejącym w tych samych fortach obozie jenieckim Stalag XX A, właśnie w forcie XIV zorganizowano szpital obozowy dla 180 chorych, w którym można było przeprowadzać nawet skomplikowane operacje chirurgiczne?[6].
Po II wojnie światowej obiekt przejęło wojsko i wykorzystywało go jako magazyn dokonując w pomieszczeniach fortu kilku, nieznacznych przeróbek adaptacyjnych, których likwidacja niedużym kosztem przywróci obiektowi dawny wygląd. Niewyjaśnioną do dziś jest sprawa braku na lewej stronie wału ogniowego, w dawnych działobitniach przedpiersi i obecność dodatkowych schodów do tych miejsc. Z relacji osoby odwiedzającej obiekt po 60 latach (nieznany z nazwiska były wartownik niemiecki) wynika, że jest tam mały cmentarz przyszpitalny!?. Warto pójść tym tropem i wyjaśnić tę niezwykłą historię.
W otoczeniu fortu zachowały się wszystkie obiekty i urządzenia dawnego pasa obrony – klasyczny fragment pierścienia zewnętrznego dawnej twierdzy fortowej.
Cieszymy się, że kolejny fort Torunia na turystycznym szlaku „czarnym” jest już udostępniony do zwiedzania, a w niedalekiej przyszłości stanie się kolejną atrakcją turystyczną miasta. Mamy nadzieję, że nie tylko dla gości motelu.



LITERATURA:

Alexandrowicz-Witold A., Wrażenia z odbioru od Niemców twierdzy Toruń od 10 do 18 stycznia 1920 r., [w:] Księga Pamiątkowa Bractwa Strzeleckiego w Toruniu, Toruń 1927, s. 84.
Biskup K., Fortyfikacje pancerne twierdzy Toruńskiej [w:] Fortyfikacja , tom I, Warszawa – Kraków 1995, s. 91-113.
Biskup K., Narębski L., Rutkowski W., Forty toruńskie, Toruń 1975.
Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, PWN Warszawa – Kraków 1996.
Ceynowa – Giedłoń M., Nienartowicz A., Roślinność fortyfikacji dawnej twierdzy Toruń. Przewodnik, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe Nr 62, Toruń 1994.
Narębski L., Zagadnienia ochrony pierścienia zewnętrznego twierdzy Toruń – architektura, przestrzeń, środowisko, [w:] Przegląd Regionalny, R. I, nr 1 (1995), s. 93-113.
Narębski L., Fort IV Stefana Żółkiewskiego (Fort II – York) w Toruniu, Toruń 1997.
Stankiewicz J., Biskup K., Twierdza Toruń. Cz. IV, [w:] Zapiski Historyczne Toruńskiego Towarzystwa Naukowego, t. XLIII (1978), z. 4, s. 77-125.

Mały słownik turysty fortecznego:


Artyleria – jeden z podstawowych rodzajów wojsk uzbrojony w działa. Obejmowała machiny miotające, po wynalezieniu prochu strzelniczego działa różnych typów i kalibrów, sprzęt pomocniczy oraz urządzenia do transportu, jak też oddziały obsługujące;

Bunkier – potoczna nazwa żelbetonowego obiektu fortyfikacyjnego;

Czoło – cześć dzieła obronnego lub jego elementu od strony przedpola;

Droga forteczna – droga dojazdowa do fortu, odchodząca od drogi rokadowej, najczęściej osłonięta wałem;

Droga ukryta – usytuowana między przeciwskarpa rowu a stokiem bojowym głównym, który osłaniał drogę przed obserwacja i ogniem płaskotorowym. Służyła dla ruchu wojsk broniących twierdzy względnie fortu oraz jako chodnik straży (ront).Zaczepny charakter obrony twierdzy spowodował wyposażenie jej w poprzecznice oraz obszerne place broni, rozwój artylerii zdecydował o stopniowym zmniejszeniu i wreszcie usunięciu dróg ukrytych z końcem XIX w.;

Fort – zasadniczy element obwodu obronnego w systemie umocnień XVIII – XX w., dzieło obronne stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej obrony okrężnej, z reguły w powiązaniu z sąsiednimi umocnieniami;

Fort pośredni – fort umieszczony na międzypolu fortów głównych, zazwyczaj mniejszych rozmiarów i obsadzony mniej liczną załogą niż fort główny;

Fosa – forma przeszkody stosowana od starożytności po czasy nowożytne; rów, często wypełniony wodą;

Kaponiera – element obronny fortu przeznaczony do obrony wnętrza fosy ogniem prowadzonym w jednym kierunku lub dwóch przeciwległych kierunkach, odrębna budowla wtopiona w stok (kaponiera wewnętrzna) lub przeciwstok (kaponiera zewnętrzna) fosy. Ze względu na usytuowanie wyróżniana jest też m, in. Kaponiera barkowa i czołowa;

Kazamata – wytrzymały schron bojowy, obiekt ochronny dla działa, zaopatrzony w strzelnicę;

Kopuła pancerna – stała nieruchoma czasza pancerna służąca do celów obserwacyjnych, niekiedy jako stanowisko ogniowe (ruchome i obrotowe);

Międzypole – teren pomiędzy dwoma sąsiednimi fortami, znajdujący się pod ich ostrzałem;

Płot forteczny – zapora wykonana z prętów metalowych ustawiona w dnie fosy, przeszkoda w pokonywaniu wału artyleryjskiego.

Poprzecznica – odcinek wały wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną ostrzałem lub oddzielający sąsiednie działobitnie.

Poterna – potajnik – podziemne przejście łączące poszczególne elementy fortyfikacji lub wnętrze fortyfikacji z przedpolem. W drugim wypadku umożliwiało skryte wyjście na wycieczkę;

Prochownia – dawna budowla fortyfikacyjna do magazynowania prochu strzelniczego i gotowych pocisków artyleryjskich;

Przeciwstok – zewnętrzna strona fosy.

Przedstok – usytuowany na zewnątrz fosy rodzaj przedpiersia, schodzącego w formie równi pochyłej do poziomu przedpola.

Przedpiersie – nasyp ziemny, drewniana lub murowana osłona stanowiska strzelca lub działa przed ogniem przeciwnika;

Przepust – otwór, tunel lub koryto umożliwiające przepływ wody pod nasypem drogowym lub budowlą.

Rów łączący – wąski rów o narysie łamanym lub krzywoliniowym umożliwiający ukryte przejścia pododdziałów piechoty i transport lekkiego sprzętu bojowego w granicach strefy obserwacji naziemnej nieprzyjaciela

Schron – obiekt fortyfikacyjny typu zakrytego, przeznaczony do prowadzenia ognia, obserwacji, kierowania walką, ochrony wojsk oraz sprzętu technicznego przed środkami rażenia nieprzyjaciela;

Schron pogotowia – schron dla obsługi działa w pobliżu jego stanowiska (np. w wale poprzecznicy itp.).

Tradytor – element obronny służący do ukrytego ostrzeliwania wąskiego pasa terenu, mieszczący kazamaty z działobitniami lub stanowiskami broni maszynowej;

Twierdza – forteca – na przełomie XIX i XX w. Zasadniczy rodzaj fortyfikacji stałej, składający się z koliście rozmieszczonych fortów i schronów osłaniających centrum i tworzących całość;

Wieża pancerna – stosowany w końcu XIX w. Element fortu w postaci stalowej kopuły obrotowej, osłaniającej stanowisko działa, broni maszynowej, reflektora lub obserwatora. Obroty wieży umożliwiały skuteczniejsze pokrycie ogniem przedpola lub ułatwiały obserwację;



[1] Początkowo fort Dwernickiego, jednak ze względu na użytkownika – artylerzystów 6 BAA - Fort Bema;
[2] fosa to po prostu glinianka;
[3] trzeci środkowy otwór rozbito do rozmiarów standardowego okna
[4] z relacji pracowników penetrujących dno podczas łowienia ryb hodowlanych w fosie,
[5] podobna jak w okolicy innych fortów Torunia;
[6] Przeważanie amputacje odmrożeń - z relacji Dawida Wilda zawartej w „Prisoner of hoppe” – Sussex, England 1992 s.206-207
ODPOWIEDZ

Wróć do „Historia Polski ogólnie”