Na drodze ku zjednoczeniu monarchii - koncepcje i etapy walk

[Warka]

Na drodze ku zjednoczeniu monarchii - koncepcje i etapy walki z rozdrobnieniem dzielnicowym ziem Polski.
Druga połowa wieku XII i cały wiek XIII to okres w dziejach naszego narodu który nazywamy czasem rozbicia dzielnicowego. W 1138 r. Bolesław Krzywousty zmarł. Nie spisał testamentu, wydał natomiast ustawę sukcesyjną. Prawdopodobnie następstwo tronu zostało uzgodnione wcześniej, wymagało bowiem zaprzysiężenia dostojników kościelnych i świeckich. W swym testamencie który nie zachował się do naszych czasów podzielił on swe państwo miedzy synów oraz umożliwił możnowładztwu ubieganie się o tron dla swych potomków. ↓

System ten nie był tylko charakterystyczny dla Polski. Z podobną sytuacją spotykamy się w innych krajach europejskich.

Cztery dzielnice to były dziedziczne ziemie synów Bolesława Krzywoustego, piąta dzielnica była dzielnicą senioralną. Seniorem z władzą zwierzchnią został najstarszy syn, Władysław II Wygnaniec, który otrzymał także Śląsk. Mazowsze przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu, a Wielkopolska Mieszkowi Staremu. Po śmierci Krzywoustego Henrykowi Sandomierskiemu wydzielono Ziemię Sandomierską, a wdowie Salomei Ziemię Łęczycko-Sieradzką jako oprawę wdowią.

Po jego śmierci zaczęły się walki o tron, dochodziło do scen bratobójczych. Taki system podziału na dzielnice doprowadził do rozdrobnienia ich przez władców na jeszcze mniejsze części.

System który miał być sprawiedliwy i który miał na celu uniknięcia walki miedzy potomstwem nie sprawdził się. Polska stała się krajem słabym i narażonym na inwazje państw sąsiednich. Państwa zewnętrzne mogły z łatwością ingerować w politykę Polski i ją zmieniać na swoją korzyść. Wkrótce potem na ziemiach Polskich pojawili się Krzyżacy którzy paradoksalnie będą jedną z przyczyn zjednoczenia.

W połowie XIII wieku kraj nawiedziły wyprawy mongolskie które doprowadziły do zniszczenia wielu miast.

Przemiany gospodarczo- społeczne które zachodziły w XIII wieku stwarzały korzystne warunki do zjednoczenia państwa. Narastały tendencje zjednoczeniowe wśród władców poszczególnych dzielnic. Handel z sąsiednimi krajami: Niemcami, Czechami wymagało silnego państwa i ugruntowanego rynku handlowego. Rozbite państwo z setkami barier celnych nie stwarzało korzystnego ku temu przesłania.

Możnowładztwo zaczęło odgrywać bardzo ważną rolę. Będzie główną silą ustawodawczą w państwie, zacznie forsować plany zjednoczenia. Rycerstwo będzie dążyło do tego gdyż obawiało się nadmiernego rozrostu władzy możnych i Kościoła. Kościół odegra bardzo ważną rolę w procesie spajania państwa. Był on ogniwem które wiązało wszystkie dzielnice. Jeszcze większy powód do zjednoczenia będzie miała kościelna administracja gospodarcza, gdyż posiadłości biskupstwa nie rzadko nie pokrywały się z jedną dzielnicą ale wchodziły w krąg panowania innego władcy. Rozrzucone posiadłości kościelne groziły ich utratą.

Kolejnym ważnym czynnikiem był rozwój świadomości narodowej który spowodowany był napływem rycerzy i szlachty z obcych państw.

Najważniejszym jednak spoiwem okazała się sama dynastia piastowska. Odczuwała ona poczucie więzi rodzinnej i nie chciała by dobra rodzinne dostały się w obce ręce. Zasada ta zaczęła powoli zanikać w XIV wieku, kiedy to Henryk VI wrocławski zapisał swój majątek i władzę Luksemburgom

Czynniki które doprowadziły do zjednoczenia możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Ważniejsze były te wewnętrzne wychodzące od samego narodu. Zewnętrzne nie były tak silne ale mogły stanąć na drodze ku temu. Najazdy ze strony Marchii Brandenburskiej i Mongołów oraz polityka Krzyżaków mogły doprowadzić do jeszcze większego rozbicia i zaprzepaszczenia szansy.

Czynniki wewnętrzne:

a) polityczne:

* władza ręku jednej dynastii Piastów,
* Małopolska i Wielkopolska nie poddały się procesowi rozbicia na mniejsze dzielnice co stanowiło później o roli którą odegrają w procesie,
* anarchia i brak władzy wywołały chęć unormowania stosunków prawnym i oddania władzy w ręce silnego władcy,

- chęć przywrócenia autorytetu władzy i korony,

- nazwa która przetrwała Królestwo Polskie,

b)ekonomiczne:

- cło przeszkadzało w rozwoju miast i handlu, jedno państwo miało jedno cło

- chęć wprowadzenia jednej monety która ułatwiła by handel.

c)kulturalne:

- wspólnym językiem dla dzielnic był język polski, panowały polskie zwyczaje

- w XIII wieku Polacy poczuli odrębność narodową (osadnictwo niemieckie),

* jednolita prowincja kościelna (jedno arcybiskupstwo w Gnieźnie), rozbicie dzielnicowe utrudniało prace Kościoła,
* legenda o św. Stanisławie którego pocięte ciało podobnie jak państwo miało zrosnąć się na powrót w jedną całość.

W ostatniej ćwierci XIII wieku procesy te zaczęły jeszcze bardziej narastać wśród społeczeństwa. Było kilka koncepcji zjednoczenia. Najpopularniejsze to koncepcje krakowska, koncepcja północna w oparciu o Wielkopolskę i koncepcja w oparciu o Czechy. Jak się później okaże Małopolska i Wielkopolska odegrają główną role w tym procesie.

Nie brakowało również przeciwników tego procesu. Zależało przede wszystkim na tym państwa ościennym mającym interes w utrzymaniu dotychczasowego stanu. Przeciwnikami zjednoczenia była również ludność niemiecka i cześć grupy możnych. Której zależało na utrzymaniu swych przywilejów.

Jako pierwsze Małopolska podjęła się próby integrowania państwa. Miała ona najsilniejsze tradycje państwowe.

Pierwsze próby zjednoczenia Polski w XIII wieku podjął Henryk IV Probus, syn Henryka III Białego. W 1266 roku po śmierci ojca był pod opieką stryja Władysława (ks. Śląskiego) oraz króla czeskiego Przemysła Ottokara II. Po śmierci tego pierwszego objął we władanie księstwo wrocławskie. Jego nadrzędnym celem było wzmocnienie swej władzy. Uporządkował sprawy skarbowe księstwa, popierał rozwój górnictwa. Miasta zaczęły się rozwijać. Zaczęło to przynosić spore dochody. Henryk IV Probus otaczał się rycerstwem, mieszczaństwem i duchowieństwem niemieckim. O koło 1274 roku popadł konflikt z biskupem wrocławskim Tomaszem II. Poszło o zabór majątków i dziesięcin kościoła. Zatarg potrwał kilkanaście lat. W 1284 roku biskup rzucił klątwę na Probusa i nałożył interdykt na księstwo. Doszło do starcia między nimi w bitwie odniósł zwycięstwo Probus i biskup zmuszony był podporządkować się. Do pojednania obu panów doszło w 1287 roku.

Wcześniej w 1278 roku po śmierci Przemysła Ottokara został opiekunem jego małoletniego syna Wacława II.. Wkrótce potem opanował Śląsk i prawie całą Małopolskę z Krakowem. Rozpoczął zabiegi u papieża o koronacje. Niestety nie doszło do niej Henryk IV Probus umiera prawdopodobnie otruty nie doczekawszy tego. W swym testamencie rozdzielił znów swe księstwo. Małopolske przekazał Przemysłowi II, Śląsk wrocławski Henrykowi III, ziemię kłodzką Wacławowi II czeskiemu.

Przemysł II wychowany został na dworze Bolesława Pobożnego pod czujnym okiem stryja. Już przed rokiem 1277 objął władze w księstwie poznańskim. W 1279 po śmierci stryja cała Wielkopolska przechodzi w jego ręce. Jego potęga sprawiła ze widzieli w nim oparcie książęta pomorscy szukający protekcji przeciwko Krzyżakom i Brandenburczykom. W 1282 roku doszło do zawarcia porozumienia z Mściwojem II który przewidywał objęcia władania przez Przemysła II na Pomorzu gdańskim po śmierci Mściwoja. Nastąpiło to faktycznie w 1295 roku.

W 1290 roku testament Henryka IV Probusa przewidywał na nadstępce rządów w Krakowie Przemysła. Objął on swe krótkie rządu po czym wycofał się pod naciskiem Wacława II czeskiego.

Stał się najpotężniejszym z książąt piastowskich. 26.06.1295 roku arcybiskup Jakub Świnka koronował Przemysła II w Gnieźnie na króla polski. Stało się to niezmiernie ważnym etapem na drodze do zjednoczenia. Powracała po ponad stu laty instytucja króla polskiego. Teraz wokół króla skupią się wszystkie grupy społeczne pragnące zjednoczenia. Wybór księcia Wielkopolski na króla kazał się spodziewać walki z Krzyżakami i z agresywna Marchią Brandenburską. Nie dane mu było długo cieszyć ze z sprawowania władzy. W kilka miesięcy później został zamordowany. Najprawadopodobniej za zbrodnią stoją margrabiowie brandenburscy. którzy chcieli w ten sposób usunąć zaporę utrudniającą im zabór Pomorza.

Przemysł II jakby na nieszczęście nie pozostawił po sobie potomka co stało się znów zarzewiem walk. Zwycięsko z nich wyjdzie ten któremu uda się doprowadzić cały proces do końca czyli Władysław Łokietek. Był on jednym z książąt kujawskich panujących w niewielkim księstwie brzeskim. Zyskał sobie poparcie wśród drobnego rycerstwa. Wkrótce potem opanował Wielkopolskę. Po kilku latach sprawowania rządów w Wielkopolsce został stamtąd przez miejscową ludność która powołała na jego miejsce Wacława II czeskiego. Spowodowane to było kilkoma przyczynami już na samym początku panowanie na za dużo pozwolił swoim rycerzom. Czym zraził do siebie miejscowa ludność. Wkrótce potem jeszcze bardziej się naprzykrzył gdyż wprowadzał na stanowiska swoich ludzi co wywołało gniew wśród miejscowych.

Koronacja odbyła się w 1300 roku dokonał jej po raz kolejny arcybiskup Jakub Świnka. W obrębie władzy Wacława II znalazły się cała Małopolska, Wielkopolska i pomorze Gdańskie. Wcześniej hołd lenny złożyli mu książęta śląscy. Po koronacji dokonali tego także książęta mazowieccy i kujawscy. Było to kolejnym ważnym krokiem na drodze do zjednoczenia. Nikt prawie nie kwestionował, że król jest zwierzchnikiem wszystkich książąt dzielnicowych.

Zmusił swego przeciwnika Władysława Łokietka do ucieczki z kraju. Wysuwał roszczenia wobec tronu Węgier i w końcu osadził tam swojego syna Wacława III. Wprowadził jednolitą administrację namiestników królewskich - starostów. Którzy stali się namiestnikami króla. Sprawując w swych prowincjach władze niemal nieograniczoną. Byli oni także odpowiedzialni za obronę danej prowincji. Do nich należało zwoływanie pospolitego ruszenia. Mianował ich dożywotnie król. Dostojników dzielnicowych , wojewodów i kasztelanów odsunął od zadań administracyjnych. Dokonał reformy pieniądza i wprowadził prawo górnicze. Prowadził energiczną politykę mającą na celu centralizacje państwa. Opierał się w tym na wzorach zachodnich a także na wprowadzonych już w Czechach zarządzeniach. Sprzyjał miastom i dążył do utworzenia własnego stronnictwa wśród duchowieństwa polskiego na czele z Janem Muskatą

Wacław II popełnił jednak błąd nie chcąc się narażać cesarstwu swa koronacją uznał się także jako król Polski będąc jednocześnie jako królem czeskim lennikiem cesarstwa. Czyli Polska znalazła się w orbicie wpływów niemieckich. Odebrane zostało to w kraju bardzo niechętnie. Polacy przychylniej zawsze patrzyli nad zwierzchnictwo papieskie. I to do papieża kierowali swoje skargi na cesarstwo.

W tej niekorzystnej sytuacji dla Wacława na arenie pojawił się Łokietek uzyskawszy sobie wcześniej poparcie papieskie i popierany także przez Węgry wkroczył do Małopolski. W 1305 roku zmarł Wacław II pozostawiając tron jedynemu synowi Wacławowi III, który jednak zginął w niewyjaśnionych okolicznościach, szykując się do wyprawy przeciw Władysławowi Łokietkowi. Był on ostatnim przedstawicielem Przemyślidów.

Śmierć Wacława III otworzyła szansę dla Łokietka. Miał teraz dogodną sytuacje by dokończyć proces zjednoczenia. Mając w swych rękach Małopolską, ziemią sieradzką, Kujawy i Pomorze gdańskie mógł stanąć do walki o inne dzielnice. W 1308 roku utracił Pomorze gdyż uwikłany był w walkę ze stronnictwem czeskim w Małopolsce. W tym samym czasie władze w Wielkopolsce objął Henryk Głogowski. Groziło to ponownym rozbiciem na dzielnice. Łokietek dążył do objęcia władzy w całym państwie wpierw jednak musiał uporać się z przeciwnikami których nawet w zdobytych już częściach kraju nie brakowało. W Małopolsce stał na ich czele biskup krakowski i dawny starosta Wacławów Jan Muskata. Po opanowaniu władzy jeszcze raz wybuchł bunt w tej dzielnicy. 1311 r., tym razem pod wodzą wójta Alberta.

Z sytuacji w Polsce chcieli skorzystać Brandenburczycy podczas wyprawy z 1308 roku pomimo bohaterskiej obrony grodu Boguszy zajęli oni Pomorze i miasto Gdańsk. Mający przyjść na pomoc Krzyżacy sami zajęli te ziemie. W latach 1308-1309 Krzyżacy podbili Pomorze Gdańskie. Podstępnie zdobywając gród gdański dokonali rzezi jego załogi. W tym czasie Łokietek był zmuszony uporać się z buntem wójta Alberta o którym pisałem już wcześniej .Dokonał tego przy pomocy Węgrów po blisko rocznych zmaganiach. W stosunku do zbuntowanej części miasta wprowadził represje. Pozbawił miasto autonomii i zakazał zakażał używać jako języka urzędowego języka niemieckiego.

W 1309 roku po śmierci władcy Wielkopolski Henryka Głogowskiego jego synowie zmuszeni byli zmagać się z konfliktem wymierzonym przeciwko nim przez rycerstwo i duchowieństwo. Arcybiskup Jakub Świnka rzucił na nich klątwę. W tym czasie Łokietek ugruntował swoją władze w Małopolsce, co pozwoliło mu rozszerzyć obszar swego władania na Wielkopolskę (1314). Krótki opór mieszczan poznańskich pod wodza wójta Przemka został po jakimś czasie stłumiony i rękach Łokietka znalazły się teraz diwę najważniejsze dzielnice. Następnie wystąpił do papieża o zgodę na koronacje. Po jego uzyskaniu został koronowany 20 stycznia 1320 roku na króla Polski. Koronacja wbrew zapowiedzią odbyła się nie w Gnieźnie lecz w Krakowie który od tego czasu stal się miejscem koronacji królów Polski. Koronacja owa była symbolem przezwyciężenia wewnętrznego rozbicia państwa i odzyskania przez nasz kraj samodzielności. Stał się teraz on pełnoprawnym władcą europejskim. Mógł teraz rozpocząć starania o pozyskanie pozostałych ziem. Państwo króla Władysława obejmowało tylko część ziem dawnego Królestwa Polskiego. Pozostawało też w konflikcie z zakonem krzyżackim, Brandenburgią i Czechami. Łączyły natomiast Łokietka dobre stosunki z Węgrami i Litwą, mógł liczyć na poparcie papieża. Musiał on teraz stawić czoło szeregowi problemów. Wkrótce też wybuchnie konflikt z Krzyżakami. Który pomimo zwycięstwa po Płowcami dowiedzie słabości zjednoczonego państwa.

Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-ekonomicznych. Było bardzo długim i skomplikowanym okresem. Różne były wizje zjednoczenia. Na dokończeniu procesu nieraz stawały różne przeszkody. Podczas tego okresu nasz kraj musiał także uporać się z najazdem obcych wojsk.

W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce nastąpił znaczny rozwój gospodarczy kraju, powstały nowe miasta, rozwinęła się produkcja rolna i wzrosła stopa życiowa ludności. Decentralizacja władzy i powstanie wielu centrów politycznych spowodowało wzrost liczby ośrodków kulturotwórczych w kraju.

Władysław Łokietek tylko dokończył ten proces. Zjednoczenie potrzebowało właśnie takiego człowieka jak on by móc ostatecznie dokonać się. Przed kolejnym wielkich wyzwaniem stanie jego syn. Na jego barki spadnie obowiązek utrzymania w całości państw i wzmocnienia go wewnętrznie.