Obyczajowość siedemnastowiecznej szlachty polskiej

[Warka]

Szlachta Polska wykształciła się na przełomie XIV i XV wieku z dawnego rycerstwa. Stan szlachecki przejął stare przywileje rycerskie, m.in.: prawo własności posiadanej ziemi, ochronę prawną w postaci wysokiej kary za zabicie (główszczyzna) bądź zranienie (nawiązka) rycerza (szlachcica), prawo wyboru instytucji kościelnej przy świadczeniu dziesięciny, prawo do wynagradzania za czas pełnienia służby wojskowej, zwolnienie od ciężarów na rzecz księcia i jurysdykcji urzędników książęcych (immunitet). O przynależności do niej świadczyło kilka czynników: posiadanie ziemi na własność, służba wojskowa, urodzenie które później nabrało najważniejszego znaczenia.

Podstawowym obowiązkiem każdego szlachcica było pospolite ruszenie. Musiał on stawić się każdorazowo na żądanie króla. Stwarzało to możliwość wywierania na niego presji. Władca często zmuszony był nadać im swoje przywileje. W Polsce przywileje stały się podstawą demokracji szlacheckiej w I Rzeczypospolitej. Przywileje najczęściej miały formę zrzeczenia się przez monarchę pewnych swoich kompetencji na rzecz wymienionych adresatów przywileju. Uzyskała sobie w ten sposób liczne prawa podatkowe, sadownicze, nietykalność osobistą i majątkową. Miała także możliwość wybierania króla w późniejszym czasie. Stała ponad innym warstwami; mieszczaństwem i chłopstwem. Z czasem drugi z wymienionych stanów sprowadziła do roli niewolniczej. Była podzielona wewnątrz siebie na trzy grupy: magnaterię, szlachtę średnią, oraz szlachtę zagrodową (zaściankową). Z biegiem czasu zaczęła powstawać grupa szlachty gołoty która poza herbem nie posiadała nic. Podział ten wynikał ściśle ze stanu posiadania.

Magnaci niczym suwerenni władcy rozbudowali swe majątki tworząc tzw. latyfundia. Mieli także dostęp do najwyższych godności w państwie. Posiadali po kilkaset miast i wsi. Odgrywali bardzo ważną role w państwie. Wywierali nacisk na króla. Posiadali oni także własne dobrze wyposażone wojsko.

Średnia szlachta posiadała od kilku do kilkunastu wsi. Sprawowała urzędy ziemskie. Często już podporządkowana była magnatom.

Szlachta zagrodowa utrzymywała się z własnych gospodarstw. Często własnymi rękami na nich pracując.

Cały stan szlachecki opierał na gospodarce folwarcznej. Ten wykorzystywał prace chłopów pańszczyźnianych. System ten bezgranicznie wyzyskiwał chłopów. Stopniowo podwyższana pańszczyzna urosła nawet do liczb 9 dni w tygodniu. Czyli pracując cały tydzień chłop musiał przyprowadzić jeszcze kogoś do pomocy.

W XVI wieku wykształciła się tak zwana demokracja szlachecka. Była to forma ingerencji szlachty w politykę państwa. Początkowo duże wpływy uzyskała sobie średnia szlachta. Po koniec XVI wieku urosły wpływy magnaterii. Poprzez pieniądze i przekupstwa mogła wpływać ona na politykę państwa. Często była również wykonawcą polityki obcych państw w naszym kraju.

Stosunkowo duża ilość szlacht w społeczeństw ok.20 % stworzyła jakby zamknięty krąg kulturowy. W żadnym innym kraju odsetek szlachty nie był aż tak duży.

Mimo wielu definicji kultury, przez kulturę szlachecką można rozumieć zarówno styl życia szlachty jak i jej światopogląd. Styl życia znajdował wyraz w obyczajach, gustach i wierzeniach. Światopogląd zaś uzewnętrzniał się między innymi we wzorcach etycznych i ideałach politycznych

Duży wpływ na kulturę szlachecką wywarło położeni naszego kraju lezącego na szlaku z zachodu na wschód. Powracający kupcy przywozili nowinki które od razu szlachcic podchwytywał. Późniejsze wojny z Turcją wprowadziły do niej elementy orientalne które najlepiej są widoczne w stroju szlacheckim. Ważnym elementem będzie powstawanie nazwisk kończących się na -cki, -ski.

Stosunek szlachty do innych krajów Europy, ich kultur i mieszkańców, cechowała stała otwartość przeplatana z nieufnością do wszystkiego co obce. W rozumieniu opinii szlacheckiej, brak było podstaw do zachwytu nad zagranicą. Wierzono że Polska jest spichlerzem Europy i wspomnianym już "przedmurzem chrześcijaństwa", a fakt przeświadczenia o doskonałości ustroju nie miał sobie równych, co w pewnym sensie było też prawdą. Wszystkie te mity kształtowały wręcz niechętny stosunek do innych narodów, co wykształciło naszą megalomanię narodową. W rozumieniu opinii szlacheckiej, brak było podstaw do zachwytu nad zagranicą. Wszystkie te mity kształtowały wręcz niechętny stosunek do innych narodów, co wykształciło naszą megalomanię narodową. Sama siebie chciała uważać za potomków legendarnych Sarmatów. Początkowo nawet myślenie to było dobre w swych założeniach.

Niezwykle bogatą formę przybierał także obrządek pogrzebowy. Były to ceremonie, do których przygotowania trwały czasem długie miesiące.

Nigdy droga do szlachectwa nie była w pełni zamknięta lecz było bardo trudno nim zostać. Sama siebie chciała uważać za potomków legendarnych Sarmatów. Początkowo nawet myślenie to było dobre w swych założeniach.

Wtedy właśnie wdarły się do naszego języka słowa pochodzenia orientalnego. Orient największy wpływ wywarł na magnatów. Zaczęli swój strój kształtować na wzór turecki. Wpływ na kulturę odegrały także wpływy francuskie i włoskie.

Łukasz Górnicki szesnastowieczny pisarz tak opisywał stroje szlacheckie: "U nas tak wiele jest strojów, iż im liczby nie masz, to po włosku, to po hiszpańsku, po brunszwicku, po husarsku dwojako: staro i nowo, po kozacku, po tatarsku, po turecku drudzy, i drugie stroje są, których ja nie znam naprawdę". Składał się na niego żupan. Na żupan wkładano długi, nie zapinany kontusz z wysokim, nie zapinanym, wywiniętym kołnierzem z wyłogami. Przepasał go pas kontuszowy. Kolejnym nie mniej ważnym elementem była czapka. Buty używane na co dzień wyrabiano ze skóry farbowanej na kolor żółty i smarowano woskiem, by chronić je przed wodą.

Jak ważną rolę spełniał strój i jego kolor niech zaświadczą słowa z "Encyklopedii Staropolskiej" Zygmunta Glogera "iż dla ukarania starego w Wielkopolsce rodu Nałęczów za zamach na króla Przemysława, odjęto im dwa zaszczyty: prawo stawania do boju w pierwszym szeregu rycerstwa i prawo chodzenia w czerwieni. Dopiero za Kazimierza Wielkiego, po wielu mężnych czynach Nałęczów, zwrócono im oba zaszczyty".

Kolejnym ważnym elementem był dwór szlachecki. Z czasem z rezydencji obronnej wykształciła się mająca spełniać reprezentacyjną funkcje siedziba szlachcica. Szlachcic szczególnie ten bogaty musiał mieć w swym posiadaniu kilka wytwornych zbroi i pokaźny zbiór broni.

Głównymi wadami szlachty była jej chęć życia na pokaz, bogacenie się za wszelką cenę i podatność na obce interesy. Za pieniądze można było zdobyć sobie poparcie szerokiej masy szlachty. Pojawił się także problem pijaństwa wśród szlachty. Problemem tamtych czasów będą również pojedynki które pociągną za sobą tysiące ofiar. Umiłowanie złotej wolności doprowadzi wkrótce kraj do jego unicestwienia .a szlachtę do jej powolnego upadku.

Polskie szlachcianki nie stroniły w wydawaniu pieniędzy na wykwintne stroje sprowadzane z zagranicy. Biżuteria stanowiła niezbędny dodatek. Kochały one bale i podróże. Planowały wykwintne kolacje i przejażdżki w drogich karetach.

Na drugim biegunie stoi szlachta zaściankowa której położenie nieraz nie różniło się niczym od chłopów. Sami uprawiając ziemie często nie mieli co jeść. Lecz do końca Rzeczpospolitej Obojga Narodów miała ona prawo głosu na sejmikach ziemskich.

Szlachta polska w siedemnastym wieku stanowiła ewenement w skali europejskiej. Pomieszanie kultur jakie nastąpiło po zawarciu Unii Lubelskiej stworzyło barwną mieszankę kulturową. Pomimo obcych wpływów zachowała ona typowo polski charakter.