Michał Minałto2009-09-01, ostatnia aktualizacja 2010-10-28 10:38
Czym są partie polityczne
Partie polityczne są organizacjami społecznymi, członkowskimi. Zrzeszają obywateli danego kraju pragnących świadomie wpływać na politykę państwa bądź jego regionu i artykułować potrzeby oraz dążyć do ich zaspokajania. Zasadniczym celem partii politycznej jest zdobycie władzy dla realizacji zadeklarowanego programu. Nazwa partia wywodzi się z łacińskiego słowa "pars" oznaczającego część, stronnictwo, co odzwierciedla fakt, że dana partia polityczna występuje w interesie jedynie części społeczeństwa, a nie jego całości.
Partie polityczne w historii
Partie polityczne i stronnictwa odegrały zasadniczą rolę w historii. W czasach nowożytnych stanowią ważny element historii ustrojów demokratycznych i parlamentarnych. To parlament danego państwa czy obszaru jest główną areną, poprzez którą partie polityczne mogą realizować swój program i stanowić prawo. Rozwój nowoczesnych partii politycznych sięga Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Zgromadzenie Narodowe podzieliło się na stronnictwa - początkowo "górali" (zasiadających w dalszych, położonych wyżej ławach; bardziej radykalnych, republikanów) i "doły" (deputowani z pierwszych ław; o mniej radykalnych poglądach - rojalistów). W kolejnych latach utarł się podział partii i stronnictw na lewicę i prawicę. W wieku dziewiętnastym podział ten odzwierciedlał dwie zasadnicze ideologie epoki: konserwatyzm i liberalizm. W Wielkiej Brytanii partia konserwatywna wyewoluowała ze starego stronnictwa torysów, partia liberalna - ze stronnictwa wigów. Drugie pokolenie partii politycznych przyszło w drugiej połowie dziewiętnastego wieku - dotychczasowy podział na partie liberalne i konserwatywne został uzupełniony o nowe ideologie polityczne: socjalizm i komunizm z jednej strony i chrześcijańską demokrację (chadecję) z drugiej, reprezentująca społeczną naukę Kościoła. W Europie Środkowej bardzo popularne stały się też partie chłopskie - ludowe, odpowiadające na zapotrzebowania ludności wsi. Z początkiem dwudziestego wieku i w okresie międzywojennym, przy wieloetniczności państw Europy Środkowej, na popularności zyskiwały też partie etniczne (w Polsce: żydowskie, ukraińskie). Wraz ze wzrostem znaczenia państwa narodowego i pojawieniem się tendencji nacjonalistycznych pojawiły się tez partie odzwierciedlające i to zjawisko.
W dwudziestym wieku swoistym fenomenem stały się państwa autorytarne i totalitarne, w których partia reprezentująca wiodącą ideologię zdobywała monopol na uczestnictwo w życiu politycznym. Systemy monopartyjne były charakterystyczne dla totalitarnych i autorytarnych państw faszyzmu, nazizmu i komunizmu. Samo pojęcie "partii" zakłada pluralizm, wyrażanie woli tylko części społeczeństwa, nigdy całości i rywalizację co najmniej dwóch podmiotów. Obecnie demokratyczne państwa prawa cechuje system wielopartyjny. Jeśli o danym państwie demokratycznym mówimy, że posiada system dwupartyjny (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania), wynika to nie z zakazów czy niesprawiedliwej ordynacji wyborczej, ale z wieloletniej tradycji politycznej, w której zawsze dominowały dwie wyraziste siły polityczne.
Partie polityczne w Polsce - okres zaborów
Partie polityczne na ziemiach polskich zaczęły rozwijać się już w okresie zaborów, przede wszystkim w zaborze rosyjskim (gdzie początkowo działały konspiracyjnie) i austriackim (gdzie, dzięki autonomii, działały w pełni legalnie i pływały na życie polityczne Cesarsko-Królewskiej Monarchii Austro-Węgier). Zasadnicze różnice pomiędzy partiami politycznymi w tym okresie polegały na ustosunkowaniu się do postulatu niepodległości Polski, proponowanych formach dążenia do niepodległości oraz reprezentacji różnych warstw i klas społecznych. Socjaliści demokratyczni, popierający dążenia do niepodległości Polski (Józef Piłsudski, Ignacy Daszyński) utworzyli PPS - Polską Partię Socjalistyczną. Z grupy tej odłączyli się socjaliści internacjonalistyczni, dla których bardziej istotna była kwestia globalnej rewolucji proletariatu, utworzyli oni SDKPiL - Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (Róża Luksemburg, Julian Marchlewski). Ruchy robotnicze skupione w I i II Proletariacie (Ludwik Waryński, Marcin Kasprzak) skupione były na kwestiach klasowych oraz socjalnych i działały w warunkach konspiracji. W tym samym okresie, na bazie Związku Młodzieży Polskiej "Zet" i Ligi Polskiej powstała Liga Narodowa, a następnie Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, partia tworząca tradycję Narodowej Demokracji (endecji) o cechach narodowych, a następnie nacjonalistycznych (czołowymi działaczami pierwszych lat byli Roman Dmowski i Zygmunt Balicki). Endecja w okresie I wojny światowej oparła starania o niepodległość Polski na przekonaniu do tej idei państw ententy, w tym początkowo Rosji, gdy PPS postulował związek z państwami centralnymi. Endecja i jej politycy odegrali zasadniczą rolę w wypracowaniu dotyczących Polski zapisów Traktatu Wersalskiego 1919 roku. W Galicji, z inicjatywy Wincentego Witosa, już w 1895 roku powstało Polskie Stronnictwo Ludowe, najstarsza polska partia polityczna istniejąca do dziś. Na ziemiach polskich od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku działał Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji (partia Bund).
Partie polityczne w Polsce - okres II Rzeczpospolitej
W okresie pierwszych lat II Rzeczpospolitej i obowiązywania Konstytucji Marcowej cechą polskiej sceny politycznej było bardzo daleko posunięte rozdrobnienie. Wielość partii politycznych prowadzących działalność i zasiadających w sejmie przyczyniała się do niestabilności kolejnych gabinetów. "Sejmokracja" paraliżująca pracę władzy państwowej była jedną z przyczyn podjęcia w 1926 roku zamachu majowego, który, jednakże, przyczynił się do zmiany faktycznego ustroju na autorytarny. Po wyborach w 1922 roku w sejmie znalazło się dziewięć głównych ugrupowań, w kolejności uzyskanego poparcia: Związek Ludowo - Narodowy, Blok Mniejszości Narodowych, PSL rozbite na PSL "Piast" i PSL "Wyzwolenie", Chrześcijańska Demokracja, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe, Narodowa Partia Robotnicza i Chłopskie Stronnictwo Radykalne. Mnogość partii wymuszała prowadzenie polityki centrowej przez kolejne gabinety.
Po przewrocie majowym 1926 roku II Rzeczpospolita stała się państwem autorytarnym. Podział na partie polityczne zatracił na znaczeniu. Władza opierała się na zaufanych weteranach Józefa Piłsudskiego z okresu I wojny światowej. Utworzony przez Marszałka Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem kierowany przez Walerego Sławka był najważniejszą siłą polityczną okresu sanacji, choć nie posiadał typowych cech partii politycznej i - eklektyczny - gromadził osoby o różnym rodowodzie. Dla przeciwwagi dla sanacji PPS, PSL "Wyzwolenie", PSL "Piast", Stronnictwo Chłopskie oraz Chrześcijańska Demokracja założyły koalicję Centrolew. Aby zapobiec Centrolewowi odniesienie zwycięstwa wyborczego, liderzy sanacji posunęli się do fałszowania wyników wyborów i aresztowania polityków Centrolewu, w tym Wincentego Witosa i osadzeniu ich w twierdzy w Brześciu. Ze strony partii narodowych (endecji) przeciwko sanacji zawiązało się porozumienie pod nazwą Obóz Wielkiej Polski pod wodzą Romana Dmowskiego, głoszące treści nacjonalistyczne (polonizacja białoruskich i ukraińskich kresów wschodnich II Rzeczpospolitej) i antysemickie. Działalność koalicji OWP została zdelegalizowana przez władze sanacyjne w 1932 roku. Działalność SDKPiL jako komunistycznej partii internacjonalistycznej kontynuowała zaś Komunistyczna Partia Polski (KPP), działająca w ramach międzynarodówki komunistycznej - Kominternu. Od 1919 roku KPP działała nielegalnie jako struktura podległa komunistycznej partii Związku Radzieckiego i prowadząca działalność antypaństwową, także poprzez sabotaż i przemoc. W ramach wielkiej czystki w ZSRR w 1938 roku KPP została rozwiązana a jej działacze zwabieni do ZSRR i tam aresztowani bądź zabici. Z tej grupy przeżyli jedynie działacze KPP aresztowani wcześniej przez polskie władze.
Partie Polityczne w Polsce - okres II wojny światowej
Po wybuchu II wojny światowej partie polityczne kontynuowały swoją działalność w warunkach konspiracji i ruchu oporu, tworzyły też oddziały zbrojne. Chadecy, jako Stronnictwo Pracy, pomimo nieznacznych struktur odegrali ważną rolę poprzez postać ich lidera Władysława Sikorskiego. Stronnictwo Ludowe kontynuowało prace jako "Roch" - Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego kierowane przez Macieja Rataja, tworzyło tez swe oddziały zbrojne - Bataliony Chłopskie. Konspiracyjne Stronnictwo Narodowe także wystawiło własne oddziały -Narodową Organizację Wojskową. Socjaliści z PPS pod konspiracyjną nazwą Wolność, Równość, Niepodległość (pod kierunkiem Tomasza Arciszewskiego i Kazimierza Pużaka) utworzyło Gwardię Ludową.
W warunkach wojennych istota działania partii politycznych traciła na znaczeniu a zasadniczym ośrodkiem władzy był Rząd na Uchodźstwie w Londynie (zapewniający ciągłość władzy z okresu II Rzeczpospolitej) i zmilitaryzowane struktury Polskiego Państwa Podziemnego tworzące Armię Krajową
PZPR i system partyjny w PRL
Niepopularna i działająca nielegalnie Komunistyczna Partia Polski okresu międzywojennego przestała istnieć w 1938 roku na skutek zainicjowanej przez Józefa Stalina wielkiej czystki. Zmiana sytuacji geopolitycznej i plany ekspansji Związku Radzieckiego w Europie Środkowej po II wojnie światowej sprawiły, że już w 1942 roku pod egidą Moskwy przygotowywana była grupa komunistów z zadaniem przejęcia władzy w Polsce po zakończeniu wojny. Wyszkolona w Związku Radzieckim grupa inicjatywna z Marcelim Nowotką na czele została przerzucona do okupowanej Polski drogą lotniczą w grudniu 1941 roku, a w styczniu 1942 roku utworzyła Polską Partię Robotniczą (PPR). Dzięki wsparciu ZSRR 1 stycznia 1944 roku PPR doprowadziła do utworzenia Krajowej Rady Narodowej, samozwańczego parlamentu odmawiającego Rządowi na Uchodźstwie w Londynie i Polskiemu Państwu Podziemnemu prawa do politycznej reprezentacji Polski. Negocjacje w obrębie Wielkiej Trójki i koalicji aliantów, a także rosnący wpływ ZSRR na politykę wewnętrzną Polski przyczyniły się do wzrostu rzeczywistego znaczenia Krajowej Rady Narodowej, uznawanej przez działające w trakcie wojny partie polityczne. Referendum 1946 roku oraz wybory do sejmu ustawodawczego oraz stopniowa eliminacji konkurencji politycznej (rozbicie bardzo popularnego PSL i konieczność ucieczki z kraju Stanisława Mikołajczyka) świadczyły o zaniku rzeczywistej polityki wielopartyjnej i dążenia, ze wsparciem Związku Radzieckiego, do ustanowienia jednopartyjnej dyktatury pod przewodnictwem struktur Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, powstałej w 1948 roku na bazie PPR i popierającej komunistyczny przełom części PPS.
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza była typową dla państw komunistycznych organizacją zapewniającą alternatywne struktury administracyjne w państwie, umożliwiającą realizację komunistycznej polityki także wbrew zapisom konstytucji i prawa. Choć na czele PRL formalnie stało kolektywne ciało - Rada Państwa, to I Sekretarz PZPR posiadał realną władzę, stojąc na czele równoległej do państwowej administracji partyjnej. Wewnętrzne struktury problemowe i terytorialne PZPR posiadały o wiele więcej faktycznych uprawnień niż Rada Ministrów czy województwa. W 1976 roku "wiodąca rola PZPR" została zapisana w konstytucji jako jedna z podstaw ustrojowych. System polityczny PRL zachowywał jednak pozory wielopartyjności poprzez istnienie Frontu Jedności Narodowej, a po 1983 roku Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Struktury te umożliwiały obecność w sejmie i polityce uzależnionych od PZPR stronnictw, po 1976 roku posiadających określone przez ordynację prawo do reprezentacji sejmowej. Były to Stronnictwo Demokratyczne, powstałe w końcówce lat trzydziestych jako chadecka odpowiedź na zagrożenie autorytaryzmem sanacji, w okresie PRL uznawane za reprezentację rzemieślników i drobnego handlu oraz Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, utworzone na bazie fasadowego PSL zainicjowanego przez komunistów i pozostałości po rozgonionym PSL Stanisława Mikołajczyka. Partie te, ubezwłasnowolnione, nie mogły wpływać na rzeczywistą politykę kraju i stanowiły zaledwie fasadę pluralizmu w warunkach faktycznego systemu jednopartyjnego.
Partie w III Rzeczpospolitej
Po 1989 roku możliwy był powrót po systemu wielopartyjnego, właściwego dla demokratycznego państwa prawa. Po wyborach 1991 roku w Sejmie zasiedli przedstawiciele aż 29 komitetów wyborczych. Rozdrobnienie polityczne negatywnie wpływało na zdolność pracy Sejmu, dlatego też do wyborów 1993 roku przyjęto ordynację wyborczą wprowadzającą próg 5% dla partii i 8% dla koalicji partii. Status prawny partii politycznych określa przede wszystkim Konstytucja z 1997 roku i wynikająca z niej ustawa o partiach politycznych z tego samego roku. Wedle konstytucji, partiami są "dobrowolne organizację, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publiczne". Jednocześnie, biorąc pod uwagę doświadczenia totalitaryzmu i autorytaryzmu, Konstytucja wprowadza zakaz dla działalności partii "odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa". Od 2001 roku podstawowym źródłem finansowania partii politycznych są subwencje z budżetu państwa, co ogranicza zdolność nowych, pozaparlamentarnych ugrupowań do zdobywania wpływu na politykę państwa.
Więcej...
http://historia.gazeta.pl/historia/1,10 ... z1M3NjCa3D
